Stopt de Kerk met het opgestoken vingertje? - Luk Vanmaercke

Luk Vanmaercke is hoofdredacteur van Kerk&Leven.

Gisteren ging in Rome de gezinssynode van start. Niet alleen katholieken in de hele wereld kijken met belangstelling uit naar de uitkomst van deze bisschoppensynode, ook de media zullen de gebeurtenissen met belangstelling volgen. Zowel bij gelovigen als niet-gelovigen zijn de verwachtingen hoog gespannen, en dat zou wel eens het grootste probleem kunnen zijn.

De Kerk is immers geen instelling die spectaculaire wendingen maakt. Ze is tijdloos en universeel (lees: ze bestaat al 2000 jaar en ze opereert wereldwijd) en precies daardoor evolueert ze altijd traag en behoedzaam.

Het grootste probleem van de synode is dat ze op achtervolgen is aangewezen. Tussen de leerstellingen van de Kerk en het reële gezinsleven van haar volgelingen gaapt een grote kloof. De doorsneegelovige kijkt veel pragmatischer naar thema's als gezinsplanning, voorbehoedsmiddelen, echtscheiding of homoseksualiteit. Dat bleek overduidelijk uit de bevraging die de Belgische bisschoppen vorig jaar hielden onder gelovigen, kerkelijke organisaties en experten. Niet alleen blijken de Belgische gelovigen in groten getale anders naar gezinsthema's te kijken dan de officiële kerkelijke lijn voorschrijft, ze bekijken die leer ook steeds minder als een morele wegwijzer voor hun eigen leven.

Het risico voor de gezinssynode is dus dubbel: dat de uitkomst voor veel katholieken niet ver genoeg gaat en dat ze de uitkomst bovendien weinig relevant vinden.

Tegelijk zullen de media andere prioriteiten hebben dan de bisschoppen. De pers zal bijvoorbeeld voluit focussen op het thema homoseksualiteit, terwijl dat tijdens de synode eerder een nevenkwestie wordt, waarvan bovendien weinig te verwachten valt. Er komt geen kerkelijk homohuwelijk, noch een variant daarop. Want hoewel heel wat westerse kerkverantwoordelijken een positievere erkenning willen voor relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht, zullen bijvoorbeeld de Afrikaanse bisschoppen op dat punt geen millimeter willen toegeven.

En in de Kerk is het zoals in de politiek: wie het status quo wil bewaren hoeft enkel nee te zeggen, wie verandering wil moet trekken en sleuren. Daarom is behouden veel makkelijker dan veranderen.

Maar over dat thema zal het dus maar in beperkte mate gaan. Even emotioneel, maar gewichtiger wordt het debat over echtscheiding. Het symbooldossier wordt de communie voor gescheiden mensen die (burgerlijk) hertrouwd zijn. Volgens de strikte regels mogen deze mensen niet ter communie gaan, maar in de praktijk zal je lang moeten zoeken naar een Belgische priester die zich daaraan stoort.

Anders gezegd: we krijgen een discussie over iets wat de doorsneegelovige bij ons al lang beschouwt als een gepasseerd station. Dat wordt dus moeilijk. Hoopvol is alvast dat de paus hier eerder op de lijn van de praktijk dan op de lijn van de theorie lijkt te zitten. Vorig jaar getuigde een Argentijnse vrouw: "De paus heeft mij gebeld om te zeggen dat een gescheiden vrouw niks verkeerds doet als ze ter communie gaat." Een half jaar later kreeg ook een Vlaamse gescheiden gelovige van Franciscus een soortgelijke geruststelling. Op dit thema is dus vooruitgang mogelijk.

Onder impuls van paus Franciscus zal de synode stevig focussen op de sociale aspecten van het gezin. Gezinnen die het slachtoffer zijn van (kans)armoede, uitsluiting of andere maatschappelijke onrechtvaardigheden, staan boven aan zijn agenda. Hoewel de paus in zijn toespraken en homilieën vaak blijk geeft van een nogal geromantiseerde visie op het gezin, is hij op deze punten een realist. Hij weet hoe zwaar sociaal onrecht op het gezinsleven kan drukken en hoe bedreigend dit dus is voor de stabiliteit en de duurzaamheid van gezinsverbanden.

Dat is belangrijk, want het is finaal de paus zelf die beslist welke besluiten van de synode effectief in de kerkelijke leer worden opgenomen, en welke niet. Dat doet sommige media besluiten dat Franciscus na deze synode definitief zal moeten kiezen of hij de geschiedenis ingaat als een progressieve of een conservatieve paus.

Dat is een foute inschatting, want deze paus heeft lak aan die tweedeling. Hij doet gewoon zijn ding, zonder zich af te vragen of hij daarbij behoudsgezind of vooruitstrevend is. In werkelijkheid is hij overduidelijk beide tegelijk (zoals overigens de meeste mensen). Hij is uitgesproken progressief als het gaat over armoede, vrede of leefmilieu, maar behoudend op thema's als het huwelijk of homoseksualiteit. Hij is een doortastende hervormer in de Vaticaanse structuren, maar koestert de vaste waarden van het evangelie. Dat laatste leidt hem trouwens vaker naar progressieve dan naar conservatieve standpunten. Wie hem in één kamp wil steken, zal dus telkens weer bedrogen uitkomen.

Wordt deze gezinssynode dan een maat voor niets? Niet noodzakelijk. Vooreerst is de manier waarop de synode wordt georganiseerd al een opmerkelijke vernieuwing. In het begin van de jaren zestig werd Johannes XXIII een grote hervormer door openheid toe te laten in de Kerk. Via het Tweede Vaticaanse Concilie ging hij ongegeneerd het debat aan met de moderniteit.

Daarna volgde echter een lange periode van terugplooien op zichzelf en een herstel van het Vaticaanse centralisme. Met deze synode – die vorig jaar al haar eerste deel kende – staat de openheid opnieuw centraal. Deze paus wil de mening kennen van zijn bisschoppen uit de hele wereld, maar ook van specialisten en van een selectie gezinnen. Die laatsten zullen niet zwaar wegen, maar de opening is onmiskenbaar. Dat alleen al is een stap vooruit.

Of we nog meer stappen vooruit kunnen zetten, hangt in belangrijke mate af van een sleutelwoord: vertrouwen. Zal de paus na de synode de leer (her)formuleren in onwrikbare regels, of geeft hij meer spelingsruimte aan lokale bisschoppen en aan de gelovigen zelf?

De Belgische Kerk is daar helemaal klaar voor. Zij vaardigt de Antwerpse bisschop Johan Bonny af, en dat is bij uitstek iemand die vertrekt vanuit het concrete gezinsleven, niet vanuit rigide theorieën. Het feit dat uitgerekend hij de Belgische Kerk vertegenwoordigt, is geen toeval. In principe had dit de bisschop van Hasselt, Patrick Hoogmartens, moeten zijn, want hij is binnen de bisschoppenconferentie bevoegd voor het gezin. Maar deze innemende Limburger drong er zelf op aan dat het Bonny zou worden.

Inhoudelijk zitten ze op dezelfde lijn en staan ze met beide voeten stevig in de moderne samenleving. Hoogmartens maakte echter de inschatting dat Bonny de best geplaatste was om deze visie te verdedigen en daarin heeft hij gelijk. Ook na zes jaar zonder leiderschap is de Belgische Kerk dus nog in staat tot collegialiteit.

De kloof tussen de strekking-Bonny en andere strekkingen zal echter groot zijn tijdens deze synode. Dat hoeft geen ramp te zijn. De Kerk moet dringend af van haar fixatie dat alle katholieken ter wereld op elk terrein op één lijn moeten zitten. Dat is in werkelijkheid niet zo en het is niet zinvol om te doen alsof dat wel zo is.

Wat deze synode ook besluit en wat de paus finaal ook beslist, de tegenstellingen zullen blijven bestaan. Dat betekent dat de Belgische Kerk – en veel Europese Kerken – zal blijven verlangen naar meer autonomie. Wat onze bisschoppen en priesters nodig hebben is niet zozeer een spectaculaire verandering van de leer, maar een gezonde dosis vrijheid om met die leer om te gaan. Onze kerkleiders zijn het immers moe dat zij de mooie waarden van het evangelie nauwelijks nog kunnen verkondigen, omdat mensen massaal afhaken voor het opgestoken vingertje.

Precies daarom is 'vertrouwen' het sleutelwoord voor de toekomst. Vertrouwen in bisschoppen en priesters, dat zij weten hoe ze het best in een land of regio met hun gelovigen kunnen omgaan. Ze doen dat nu al, maar wat meer bewegingsruimte zou hen deugd doen.

Vertrouwen ook in de gelovigen zelf, die geen idioten zijn die bij de hand moeten worden gehouden om de juiste keuzes in het leven te maken. Het persoonlijke geweten is het hoogste goed van elke katholiek, dus laten we dat geweten maar vertrouwen. En vanuit godsdienstig oogpunt mag er best wat meer vertrouwen zijn in de Geest, die volgens de kerkelijke leer overal en altijd via mensen van vlees en bloed werkt. Jazeker, via u en mij dus.