Ik, vluchtelinge, denk: "Europa vergist zich" - Marie Bamutese

Marie Bamutese is afkomstig uit Rwanda, erkend vluchtelinge in België sinds 1999. Co-auteur van Marie - Overleven met de dood, samen met haar man VRT-journalist Peter Verlinden.

Ruim vijftien jaar geleden kwam ik in België aan, een jong meisje, berooid en uitgeput, na de jarenlange vlucht om te overleven door Centraal-Afrika. Ik wist dat mijn ouders vermoord waren, tantes en nonkels en neven en nichten verdwenen in het oorlogsgeweld, en ik was ervan overtuigd dat op één na mijn andere zes zussen en enige broer niet meer leefden.

Het kostte me minstens tien jaar van hard werken om in dit nieuwe land te kunnen overleven en eigenlijk is dat werk nog altijd niet helemaal af: de taal leren, studeren, mijn eerste jobs, nieuwe vrienden en relaties, een gezin opbouwen … De eenzaamheid woog loodzwaar, aan mijn oorlogstrauma werken kwam niet eens in me op.

Overigens beseften de vele lieve mensen om me heen amper dat ik zoveel gruwel had doorgemaakt en dat het een klein mirakel was dat ik nog kon functioneren in deze nieuwe wereld.

De vluchtelingencrisis die ons nu overkomt in mijn nieuwe land en in heel Europa doet me dus extra scherp nadenken. Ik voel heel sterk mee met de honderdduizenden die op dit ogenblik Europa binnenstromen, wanhopig op zoek naar een beter leven.

De meesten komen niet rechtstreeks uit oorlogsgebied. Dat waren ze al eerder ontvlucht. Zij komen wel uit kampen in zogenaamd veilige landen die alsmaar onleefbaarder zijn geworden omdat de vluchtelingen er amper voldoende voeding krijgen, niet mogen werken, geen toekomst kunnen opbouwen voor zichzelf en hun kinderen.

Terug naar hun eigen land (vooral Irak en Syrië maar ook Afghanistan en Somalië) is geen optie, wegkwijnen in de kampen al evenmin. Ook ik zou in zulke omstandigheden, als ik maar enigszins de kans kreeg, ervoor kiezen om wanhopig verder te vluchten, richting het welvarende Europa waar ik zou willen studeren en werken aan mijn nieuwe leven.

Europa heeft intussen schoorvoetend beslist om (alvast een deel van) de vluchtelingen te spreiden over verschillende landen. Het is wel de bedoeling dat alleen wie recht heeft op een vluchtelingenstatuut terecht kan in één van de opvanglanden om daar dan het volledige integratietraject te doorlopen, als het betrokken land daar tenminste de nodige mensen en middelen voor uittrekt.

Europa maakt zich sterk dat asielzoekers die niét erkend worden als vluchteling weer naar huis gestuurd kunnen worden. Wat er zal gebeuren met de asielzoekers die intussen al aangekomen zijn in verschillende landen én de bijkomende, bovenop het contingent van 120.000 waarover de Europese Unie nu een intern akkoord heeft gevonden, dat blijft ook voor mij een raadsel.

Maar is dit, op korte en lange termijn, wel de beste aanpak?
Na heel wat overpeinzingen, vertrekkend van mijn eigen vluchtelingenervaring en die van vele lotgenoten, ben ik ervan overtuigd geraakt dat Europa zich ernstig vergist.

Het kan helemaal anders.

1 Zo snel mogelijk terug naar huis

Laat ons er eerst van uitgaan dat het belangrijkste doel van een oorlogsvluchteling blijft om vooral een veilig onderkomen te vinden met de bedoeling om terug naar huis te keren zodra de omstandigheden dat mogelijk maken. (Dat was overigens ook voor ons, Rwandese vluchtelingen in Zaïre/Congo, altijd ieders hartewens.)

Alleen als een conflict (of een onderdrukking en andere levensbedreigende omstandigheden, zoals momenteel in Rwanda) blijft voortduren, rest er geen andere ‘oplossing’ dan zich voor langere tijd of blijvend te vestigen in ‘een nieuwe wereld’. (Dat is de keuze die ik noodgedwongen heb moeten maken.)

Het zou dus een veel betere aanpak zijn om deze vluchtelingen op zo’n manier op te vangen dat zij veilig kunnen bekomen van de trauma’s die de oorlog achtergelaten heeft, terwijl hun kansen om terug te keren maximaal gevrijwaard blijven. Tegelijk moet de wereld alles op alles zetten om de oorlog(en) te stoppen en het conflict ten gronde aan te pakken en niet te laten verrotten zoals de afgelopen jaren is gebeurd. (Dat laatste geldt trouwens ook voor het conflict in Centraal-Afrika. De wereld heeft de afgelopen twintig jaar wel bijzonder weinig ondernomen om in en om mijn eigen land, Rwanda, de conflicten te ontmijnen en de onderdrukking te stoppen. Vandaar dat ook uit die regio de vluchtelingen blijven komen …)

2 Maar wat in afwachting van terugkeer?

Daarom lijkt me een concentratie van de honderdduizenden vluchtelingen uit eenzelfde regio (Syrië, Irak), op één plaats, op korte termijn een vele betere methode dan de geplande spreiding over tientallen landen. Zo’n spreiding rukt families en leefgemeenschappen uit elkaar en uit ervaring weet ik dat dit blijvende letsels nalaat.

Eén groot veilig vluchtelingenkamp (of meerdere kleinere vlak bij elkaar) met alle nodige infrastructuur moet het mogelijk maken om deze mensen de beste opvang en begeleiding te geven, inclusief de opvolging van oorlogstrauma’s. Ik noem het trouwens liever een ‘stad’ of ‘leefgemeenschap’. Precies zoals ik dat voor een deel beleefd heb in de kampen van Oost-Congo destijds (1994-1996), kunnen de vluchtelingen zelf in grote mate die voorlopige leefgemeenschap opbouwen en beheren: infrastructuur, onderwijs, gezondheidszorg, cultuur, vrije tijd, opvoeding …

Uiteraard blijft een startkapitaal nodig, Europees geld, volgens het vermogen van elke lidstaat, aangevuld met middelen van landen die ook willen helpen, zoals de rijke Golfstaten.

Onder Europees beheer moet het na verloop van tijd mogelijk zijn om ook productieve activiteiten te ontwikkelen (landbouw, kleine bedrijven, handel, …), zodat de aanwezige talenten en werkkracht zich ten volle kunnen ontplooien en de gemeenschap(pen) zichzelf in stand kan houden.

3 Onzekere toekomst voorbereiden

Onderwijs is in deze tijdelijke gemeenschap cruciaal. De kinderen moeten de kans krijgen om in hun eigen taal (vooral Arabisch, neem ik aan) te studeren, aangevuld met de belangrijkste Europese talen (Engels, Frans). Daardoor vergroten hun kansen om bij terugkeer naar huis meteen weer volwaardig aan de slag te kunnen gaan.

Tegelijk biedt een deels Europees-geïnspireerd onderricht hen de mogelijkheid om zo nodig zich toch na verloop van tijd elders (en definitief?) in Europa te vestigen.

Want dat is natuurlijk een reële mogelijkheid, dat die terugkeer naar huis al te lang op zich laat wachten omdat de oorlog blijft voortduren. In dat geval zou de Europese Unie stap voor stap de deur kunnen openzetten voor vluchtelingen die zich definitief in een Europees land willen vestigen, zoals momenteel bijvoorbeeld Canada en de Verenigde Staten de opvang van vluchtelingen organiseren.

Niet halsoverkop, zoals op dit ogenblik gebeurt, maar geleidelijk en goed-doordacht voorbereid, zowel van de kant van de vluchteling en zijn/haar familie als van de kant van het ontvangende land.

Deze aanpak heeft hoe dan ook vele voordelen voor de vluchtelingen zelf én voor de (Europese) landen.

De vluchtelingen krijgen een echt veilig onderkomen waar zij met respect voor hun cultuur en eigenheden de ontplooiingskansen krijgen waar elk mens recht op heeft, met zo min mogelijk verloren jaren, zeker voor de kinderen. Zowel het onderwijs als de professionele ontwikkeling moeten gericht zijn op hun toekomst, liefst in het eigen land of de eigen regio, desnoods toch, na verloop van tijd, in een Europees land of elders in de wereld.

De Europese landen op hun beurt krijgen de tijd om deze crisis stap voor stap aan te pakken en pas nieuwkomers te onthalen als zij daar klaar voor zijn en als ze de capaciteit hebben opgebouwd om voor een volwaardige (verdere) integratie te zorgen.

In de vluchtelingenkampen in Oost-Congo droomden wij van een volwaardig onderwijs en respect voor ons allen, in de hoop dat we zo snel mogelijk weer naar huis zouden kunnen. In de plaats daarvan verboden de internationale organisaties onze eigen mensen om ons te onderwijzen, verminderden ze onze voedselvoorziening en dreven ze gedwongen vluchtelingen terug naar huis, naar hun eigen land (Rwanda) waar ze dikwijls mishandeld werden, in het slechtste geval vermoord, in het beste geval als tweederangsburgers moesten voortleven.

Voor deze vluchtelingen uit het Midden-Oosten heeft Europa nu de kans om het beter te doen: hen respectvol te benaderen, als mensen zoals u en ik, in het belang van hun en onze toekomst.

Die kans mogen we niet laten liggen. Want anders zal vroeg of laat de onvrede en frustratie omslaan in woede en geweld. Met blijvende menselijke schade, voor de vluchtelingen en voor ons, Europeanen.