Naar een solidair Europees asielbeleid? - Yabasun/Schneider/Vink

De auteurs zijn allen verbonden aan het Maastricht Center for Citizenship, Migration and Development (MACIMIDE) van de Universiteit Maastricht. Dersim Yabasun is junior onderzoeker, Hildegard Schneider hoogleraar Europees migratierecht en Maarten Vink hoogleraar politieke wetenschap en politieke sociologie.

Om het hoofd te bieden aan de acute Europese vluchtelingencrisis heeft de Commissie een pakket aan nieuwe maatregelen voorgesteld. Morgen zal de Europese Raad in een buitengewone EU-top beslissen of hij akkoord gaat met dit pakket. Wat stelt de Commissie voor? De voorstellen kunnen in drie pijlers worden onderverdeeld:

Om de asieldruk te verlichten in de periferie van de EU, zou er op korte termijn een herplaatsing moeten komen van 120.000 vluchtelingen vanuit Griekenland, Italië en Hongarije. Dit aantal komt boven op de vrijwillige overname van 40.000 vluchtelingen die de Commissie eerder dit jaar heeft voorgesteld. Dus, in totaal gaat het om 160.000 vluchtelingen die herverdeeld zouden moeten worden in de EU. Om een meer structurele oplossing te creëren voor de lange termijn stelt de Commissie bovendien voor om een permanent herverdelingsmechanisme voor alle lidstaten in te stellen binnen het Dublinsysteem. Ten slotte komen er regels om nationale, regionale en lokale autoriteiten in staat te stellen om de eerste behoeftes (o.a. huisvesting) van asielzoekers soepeler in te vullen.

De Commissie beoogt een gezamenlijke Europese lijst van “veilige herkomstlanden” op te stellen. De criteria om een land als “veilig” te beschouwen zijn onder andere gebaseerd op de vraag of het betreffende land internationale mensenrechtenverdragen heeft onderschreven en voldoet aan democratische en rechtsstatelijke normen (zoals opgenomen in de ‘Kopenhagencriteria’ van de Europese Unie). Naast een aantal landen in de westerse Balkan (Albanië, Bosnië en Herzegovina, de voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië, Kosovo, Montenegro, Servië), stelt de Commissie voor om Turkije in de lijst van veilige landen op te nemen.

Voorts bestaan er al terugkeer- en overnameovereenkomsten met derde landen, onder andere met Sri Lanka, Pakistan en Moldavië. Daarnaast zal de Commissie een gezamenlijk terugkeerhandboek en een EU-actieplan op het gebied van terugkeer opstellen om het terugkeerbeleid van uitgeprocedeerde asielzoekers effectiever te laten verlopen.

Naast diplomatieke en politieke inspanningen in conflictgebieden en het stoppen van criminele activiteiten van mensensmokkelaars, is het verlichten van de opvang door landen in de regio - Turkije, Libanon en Jordanië - een belangrijke component in de plannen van de Commissie om de huidige vluchtelingencrisis op te lossen. Voorts wil ze een “Trust Fund” oprichten met als doel de sociaaleconomische kansen in de Afrikaanse regio te verbeteren.
 

Laten we de drie belangrijkste voorstellen nader belichten:

1. Het voorstel om 120.000 extra vluchtelingen te verdelen over de verschillende lidstaten zal op de korte termijn een lastenverlichting brengen in de huidige vluchtelingencrisis. In de praktijk zou dit betekenen dat België 4.564 vluchtelingen opneemt. Voor Nederland en Duitsland zou dit neerkomen op 7.214 respectievelijk 31.443 vluchtelingen. In aanloop naar de EU-top heeft de Nederlandse regering aangekondigd in te zetten op herverdeling van vluchtelingen in combinatie met versterking van opvang in de regio.

Andere lidstaten hebben eerder dit jaar laten doorschemeren tegen verplichte quota te zijn of geen vluchtelingen te willen opnemen met een moslimachtergrond, wat een schending zou betekenen van het Geneefse Vluchtelingenverdrag. Vooralsnog blijkt uit een gelekt document de verwachting dat de Raad morgen akkoord zal gaan met het voorstel van de Commissie om de vluchtelingen uit Griekenland, Italië en Hongarije te herplaatsen.

Een permanent herplaatsingsclausule die door de Commissie geactiveerd kan worden wanneer een lidstaat geconfronteerd wordt met een crisissituatie - waarbij de druk op het asielsysteem onhoudbaar wordt - is een goede eerste stap naar een structurele oplossing. De vraag is echter hoe dit mechanisme in de praktijk gaat uitpakken. In hoeverre zal er rekening gehouden worden met de voorkeuren van een vluchteling voor een bepaalde lidstaat? Met andere woorden, wat als de vluchteling niet herplaatst wil worden in bijvoorbeeld Litouwen of Slovakije?

Daarnaast is er geen overtuigend antwoord op de vraag hoe de EU het blijvende risico kan verkleinen dat personen onveilige routes blijven nemen met alle gevolgen van dien. Vanuit de lidstaten is het bestrijden van mensensmokkelaars en/of opvang in de regio het antwoord dat steeds terugkomt. Een nog onderbelicht alternatief is het concept van “humanitaire visums”. Onlangs heeft het Europees Parlement een onderzoeksrapport (Humanitarian visas: option or obligation?) ontvangen waarin de onderzoekers aanbevelingen doen om EU-wijde humanitaire visums in te voeren. Dit zou de meest kwetsbare asielzoekers de mogelijkheid bieden om legaal en op een veilige manier de EU te bereiken om er vervolgens asiel aan te vragen.

2. Een effectief terugkeerbeleid is een belangrijk onderdeel van elk nationaal asielbeleid, mits het op een humane wijze wordt uitgevoerd. Het plan van de Commissie om een gezamenlijke lijst van veilige herkomstlanden op te stellen is niet nieuw binnen het EU-asielbeleid. Al meer dan tien jaar wordt er in Brussel gesproken over zo’n gemeenschappelijk lijst.

Momenteel zijn er al lidstaten die bepaalde herkomstlanden bestempelen als veilig en Maastrichts onderzoek wijst uit dat de “veilige derde landen”-lijsten van de lidstaten al in zekere mate naar elkaar toe groeien. Opvallend aan de voorgestelde lijst van gemeenschappelijke veilige herkomstlanden is Turkije. Gezien de binnenlandse ontwikkelingen van de laatste jaren op het gebied van vrijheid van meningsuiting en persvrijheid en de toenemende politieke onrust in het Zuid-Oosten van Turkije blijft de vraag in hoeverre het land als veilig bestempeld kan worden.

3. Zolang de oorlog in Syrië gaande is en de instabiliteit in de regio voortduurt, zullen de vluchtelingenstromen niet stoppen. Dit is evident. Maar de vraag is waar de echte crisis plaatsvindt. In 2014 zijn er in de EU meer dan 600.000 asielaanvragen geregistreerd. In de eerste drie maanden van dit jaar hebben er 185.000 personen een aanvraag gedaan tot internationale bescherming. Ter vergelijking: Turkije vangt bijna 2 miljoen Syrische vluchtelingen op, Libanon 1,1 miljoen en in Jordanië verblijven er momenteel meer dan 600.000 Syrische vluchtelingen. Sinds 2011 heeft de EU 4 miljard euro besteed om de landen in de regio te helpen met het opvangen van de vluchtelingen. Maar de cijfers laten zien dat de opvang in de landen van de regio onhoudbaar is geworden. Vluchtelingen hebben geen perspectief in deze landen. Om de daadwerkelijke lasten te verlichten en solidariteit te tonen met de landen in de regio zouden de lidstaten meer vluchtelingen kunnen hervestigen dan ze nu al doen.

De huidige vluchtelingencrisis raakt ons allen en wat ze vooral blootlegt is een crisis in Europese solidariteit op het gebied van het asielbeleid. Dit vraagstuk vraagt om een gecoördineerde aanpak. Alle lidstaten zouden zonder voorbehoud akkoord moeten gaan met de herplaatsing van 160.000 vluchtelingen en wel zo snel mogelijk. Op de middellange termijn zouden de EU en de lidstaten moeten toewerken naar meer alternatieve legale en veilige routes om personen de mogelijkheid te bieden om internationale bescherming aan te vragen in de EU. Welke maatregelen er ook op tafel komen, het recht op asiel zoals vastgelegd in Artikel 18 in het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie moet gewaarborgd blijven.