De xenofobe reflex is alom zichtbaar - Mark Van de Voorde

Mark Van de Voorde is onafhankelijk publicist.

Dat een massa vluchtelingen uit het oorlogsgebied van het Midden-Oosten op ons af zou komen, wisten we al enkele jaren. De gruwel van IS had miljoenen mensen op de vlucht doen slaan. De buurlanden van Irak en Syrië zaten meer dan overvol. In Libanon alleen is de bevolking van 4 miljoen met meer dan 1 miljoen toegenomen, ondraaglijk voor het land en ondraaglijk voor de vluchtelingen. Voorspellen dat ze eendaags zouden doorstromen richting Europa was geen kunst. Ten andere, vele duizenden bootvluchtelingen deden het al (velen gingen daarbij kopje onder).

Maar de ellende en het probleem wilden we niet zien. In Vlaanderen hoorde men liever stoere taal over strenger asielbeleid en grensbeveiliging. Dat spierballenvertoon vertraagde de broodnodige voorbereidingen. Dat Europa het eerst niet nodig vond om de vluchtelingenproblematiek vervroegd op de agenda van de Europese Top te plaatsen en ook daarna niet in slaagde in een gezamenlijke aanpak, heeft ook het gestuntel van nu in de hand gewerkt.

Het had allemaal anders gekund, enerzijds humaner en socialer, anderzijds efficiënter en meer gespreid. Waarom gebeurde dat dan niet? Omdat Vlaanderen en Europa liever de kat uit de boom keken. Alsof de problemen overwaaien, als je er niet naar omziet. Wegkijken uit angst dus. Xenofobie heet dat in dit geval. Xenofobie in de puurste zin: angst voor de vreemde. Angst voor het en de vreemde is een normale menselijke reactie. De xenofobe reflex op zich culpabiliseren is niet terecht. Ze corrigeren is nodig.

Xenofobie heeft een eigen mechanisme dat je op tijd moet kunnen stoppen. Vreemdelingenangst begint met de ontkenning van de misère van de vreemdelingen. Daarna wordt hun opvang afgeschoven naar anderen. Wanneer de wanhoop van de vreemdelingen niet meer te negeren valt, wordt hun probleem omgedraaid in een gevaar voor ons. Het mechanisme van de collectieve bedreiging treedt in werking, een bedreiging die men niet individueel ervaart maar collectief vreest: onze sociale identiteit zien we in gevaar komen.

Op dat moment moet de ethiek ‘toeslaan’ en ons appelleren aan onze solidariteit en onze plicht tot naastenliefde (“Ik was een vreemdeling en gij hebt Mij geherbergd”). Gebeurt dat niet, dan worden wij ethisch doof. Dit laat ons toe om van slachtoffers daders te maken. Dat bevrijdt ons immers van de morele plicht tot sympathie en medeleven. Zo kan angst haat worden. Racisme neemt dan het xenofobiemechanisme over.

Dat is precies wat aan het gebeuren is. Door de Lampedusacrisis niet tijdig op de Europese Top te agenderen, ontkende de Europese Unie de omvang van het vluchtelingenprobleem en de ellende van de mensen. Daardoor konden lidstaten en bovenal hun bevolking de illusie blijven koesteren dat ze er niets mee te maken hadden. De vluchtelingen waren niet ons probleem, maar een zaak voor Italië en later Griekenland. De uitspraak van Bart De Wever dat we eigenlijk zouden moeten gebruikmaken van het recht om de vluchtelingen die tot bij ons geraken, terug te sturen naar de landen waarlangs ze Europa zijn binnengekomen, is een amechtige poging om alsnog te zeggen: dit is niet ons probleem!

Het is inmiddels wel ons probleem. Negeren lukt niet meer. De jongste dagen schoot het naar racisme hellend mechanisme van de xenofobie in gang, vooral op de sociale media: de aandacht gaat niet meer uit naar het gevaar waarvoor vluchtelingen het hele hebben en houden hebben achtergelaten, maar naar het gevaar dat zij voor ons zouden betekenen. Om die “Umkehrung aller Werte” rond te krijgen, wordt de overdrijving uit de kast gehaald. “Wij worden overspoeld!”

In 1914 vluchtten 1 miljoen Belgen naar Nederland. Er waren toen 6 miljoen Nederlanders. Daar kwam dus een zesde van de bevolking vanuit België bij. Als er zoals verwacht 800.000 oorlogsvluchtelingen naar Duitsland komen, is dat een honderdste van de Duitse bevolking (80 miljoen). Als daarvan zo’n 3 procent (24.000), zoals gevraagd, doorschuift naar ons land, neemt de bevolking van België toe met een vijfhonderdste. In 1914 een zesde extra voor Nederland, in 2015 een vijfhonderdste extra voor België. En wij worden ‘overspoeld’. Ik heb nog nooit een Vlaming horen zeggen dat Nederland in 1914 ‘onze’ vluchtelingen meteen had moeten terugsturen of dat zij onze noorderburen overspoelden.

Die vergelijking is om twee redenen interessant. Ten eerste, ze herinnert ons aan het feit dat ook wij ooit massaal “vreemdelingen waren” in het buitenland en hoopten dat men bereid zou om “ons te herbergen”. Ten tweede, ze lokt de verborgen racistische reacties uit: “Dit is niet hetzelfde, wij waren van dezelfde cultuur, hetzelfde ras...” Niet alle Nederlanders, Fransen en Britten vonden dat nochtans in 1914: ook wij waren het “vreemde volk” dat hun cultuur bedreigde.

Het ultieme argument van xenofobie die naar racisme smaakt, is dat die vreemdelingen onze westerse beschaving willen aanvallen en vernietigen. Als deze mensen zouden verlangen naar een jihadistische samenleving, dan waren ze in IS-land gebleven. Het feit dat ze daarvoor hun vaderland, hun huis, hun werk, hun familie achterlaten, zegt daarentegen dat ze onze westerse waarden verkiezen boven de islamfundamentalistische.

In zekere zin zijn de vluchtelingen uit het Midden-Oosten het bewijs dat onze westerse beschaving niet in verval is, maar in opgang. De Arabische Lente was er een te vroeg signaal van. De Iraans-Franse filosoof Daryush Shayegan zegt: “De westerse beschaving is een integrerend deel geworden van de mondiale beschaving. Wij zijn allen Westerlingen aan het worden.”