Na de taxshift, de state-shift - Bart Maddens

Sommigen droomden ervan dat 2014 het jaar zou worden waarin drie Europese regio’s onafhankelijke staten zouden worden : Schotland, Catalonië en Vlaanderen. Maar 2014 is voor alle drie uitgedraaid op een fiasco.

In september stemde 55% van de Schotten tegen onafhankelijkheid. In Catalonië zorgde het Spaansgezinde Hooggerechtshof ervoor dat het referendum van november niet kon plaatsvinden. Dat werd dan maar vervangen door een ‘participatief proces’, dat eerder een (weliswaar indrukwekkende) massamanifestatie was dan een echt referendum. En de illusie dat de verkiezingen van 2014 in Vlaanderen zouden uitdraaien op een quasi-referendum voor of tegen onafhankelijkheid moest al zeer vroeg worden opgeborgen.

Al vanaf de bocht van Bracke, in september 2013, was het duidelijk dat de N-VA bij de verkiezingen voorrang zou geven aan het economische thema. De daaropvolgende regeringsvorming heeft het Belgische systeem versterkt. De Vlaamse onafhankelijkheid is verder weg dan ooit.

Maar in de twee andere regio’s blijft het broeien. Een paar weken geleden verraste voormalig SNP-voorzitter Alex Salmond vriend en vijand door aan te kondigen dat een tweede Schots referendum onvermijdelijk is geworden. Want de Schotten krijgen een rechts besparingsbeleid opgelegd waarvoor ze niet hebben gestemd. Bovendien komt premier Cameron zijn beloftes niet na inzake meer Schotse autonomie. Die uitlatingen van Salmond kwamen ook voor huidig partijvoorzitter Nicola Sturgeon als een verrassing. Want zij is eerder geneigd om de boot van een nieuw referendum nog wat af te houden.

Bijgevolg is het vandaag Catalonië dat overduidelijk in poleposition staat om als eerste een onafhankelijke staat te worden. Vorig jaar kon er nog getwijfeld worden aan de vastberadenheid van de Catalaanse minister-president Artur Mas om te breken met Spanje. Hij had toen de oekazen van het Hooggerechtshof naast zich neer kunnen leggen. Hij had zich kunnen baseren op de in 2013 goedgekeurde Catalaanse soevereiniteitsverklaring om toch een formeel referendum te houden. Dat hij uiteindelijk terugkrabbelde had ook te maken met de interne verdeeldheid in zijn partij CiU. Dat was een kartel van het liberale CDC (de partij van Mas) en het christendemocratische UDC. UDC is gematigder en wil de bruggen met Spanje niet opblazen.

Maar nu lijkt Artur Mas de Rubicon echt te hebben overgestoken. In juli bereikte hij een akkoord met de links-republikeinse separatisten van ERC om op 27 september een ‘plebicitaire’, regionale verkiezing te houden: een feitelijk referendum over onafhankelijkheid. UDC is het hier niet mee eens en heeft het kartel met CDC opgeblazen.

CDC en ERC zullen met gezamenlijke lijsten aan de verkiezingen deelnemen onder het label ‘Junts pel sí’ : samen voor ja. Die lijsten worden aangevoerd door vertegenwoordigers van de niet-partijpolitieke onafhankelijkheidsbeweging. CDC en ERC hebben er zich toe verbonden om de Catalaanse onafhankelijkheid uit te roepen indien de soevereinistische partijen een absolute meerderheid halen in het Catalaanse parlement. Dat zijn CDC en ERC, verenigd in ‘Junts pel sí’, en het uiterst-linkse en separatistische CUP.

Tussen haakjes : bij ons hebben de Vlaams-nationalisten een tijdlang van een soortgelijk scenario gedroomd : dat de V-partijen (N-VA, Vlaams Belang en LDD) een absolute meerderheid zouden halen in het Vlaams Parlement en hun ideologische verschillen opzij zouden zetten om de onafhankelijkheid uit te roepen. Maar dat is nooit meer geweest dan wishful thinking. Zelfs als die absolute meerderheid er zou gekomen zijn (zoals de opiniepeilingen een tijdlang lieten uitschijnen), dan nog zou het water tussen N-VA en Vlaams Belang wellicht te diep zijn gebleken.

Maar het water tussen CDC en ERC is eigenlijk nog dieper, want de twee staan op het links-rechtse spectrum in alle opzichten diametraal tegenover elkaar. En toch slaan die ideologische opponenten nu de handen in elkaar. Het mag dus duidelijk zijn dat het menens wordt in september.

Begin deze week heeft Artur Mas het decreet ondertekend dat de nieuwe verkiezingen uitschrijft. Daarmee heeft hij zijn schepen definitief verbrand. Want er lijkt voor hem geen weg terug. Als het soevereinistische blok de absolute meerderheid haalt, dan verlaat Catalonië definitief het pad van de Spaanse legaliteit en zal (tussen de zes en acht maanden na de verkiezingen) een onafhankelijkheidsverklaring worden goedgekeurd (voor een gedetailleerde beschrijving van het stappenplan naar onafhankelijkheid, zie de bijdrage van Christophe Bostyn op doorbraak.be. Als die absolute meerderheid niet wordt gehaald, dan zal de CDC van Mas een stap opzijzetten, zo heeft hij al aangekondigd.

CiU, ERC en CUP haalden bij de vorige regionale verkiezingen, in 2012, al een ruime meerderheid van 74 van de 135 zetels in het Catalaanse parlement. Toch is het geen uitgemaakte zaak dat het ja-kamp wint. De voormalige kartelpartner UDC neemt apart deel aan de verkiezingen en kan wat stemmen afsnoepen van Mas. Al ziet het er momenteel naar uit dat het UDC in het reeds overbevolkte electorale speelveld slechts een marginale rol zal spelen, temeer omdat de meest radicale vleugel van de partij is afgesplitst en zich bij het ja-kamp heeft aangesloten.

Een deel van het ERC-electoraat kan om ideologische redenen overlopen naar het alternatief-linkse en federalistische kartel van ICV-EUiA en Podemos. Maar gezien het radicaal-Catalaanse profiel van ERC en het feit dat er in het akkoord met CDC ook een aantal sociale accenten worden gelegd zal dit stemmenverlies allicht beperkt blijven.

Gevaarlijker voor Mas is het vorig jaar losgebarsten schandaal rond voormalig CiU-boegbeeld Jordi Pujol. Deze iconische Catalaanse politicus bleek een fortuin te hebben staan op geheime bankrekeningen in onder meer Andorra. Er zijn er die beweren dat Mas nu een vlucht vooruit neemt met zijn plebicitaire verkiezing om de aandacht af te leiden van dit schandaal. Maar zulke zaken lees je vooral in de Spaansgezinde pers. En die zal de komende weken alle duivels ontbinden. Nu al is duidelijk dat het Spaans-nationalistische establishment tot het uiterste zal gaan om Artur Mas en zijn onafhankelijkheidsbeweging in diskrediet te brengen en te demoniseren.

Toch blijft de kans reëel dat de voorstanders van onafhankelijkheid dit keer hun slag thuis zullen halen. Het centrale Spaanse gezag heeft het echt wel verkorven in Catalonië. Keer op keer werden de Catalaanse ambities om meer autonomie te verwerven binnen Spanje gefnuikt door Madrid. Het nieuwe autonomiestatuut van 2006 was een grote ontgoocheling, en werd nadien dan nog eens teruggeschroefd door het Grondwettelijk Hof. De conservatieve regering van premier Mariano Rajoy gebruikt de economische crisis als alibi om de autonomie van de deelstaten in te perken. Zelfs in de nationale pers klinkt ergernis door over de wijze waarop een hautaine Rajoy de uitgestoken hand van Mas keer op keer heeft geweigerd, en nooit echt in dialoog is willen gaan met de Catalanen. Op 27 september krijgen de Catalanen een historische kans om het gehate post-franquistische Spanje definitief de rug toe te keren. Het zou niet verbazen mochten ze die kans met beide handen aangrijpen.

Bij de EU mogen ze dus kaarsen beginnen te branden om dit ‘onheil’ af te wenden. Maar ook in de Belgische regering. Nu de taxshift achter de rug is, zou het wel eens kunnen dat het de Spaans-Catalaanse state-shift is die de regering-Michel in de problemen brengt. Zal België de Catalaanse onafhankelijkheid erkennen ? Wat zal het standpunt zijn van België in de Europese Raad ?

Het lijkt ondenkbaar dat een door de N-VA gedomineerde federale regering de Catalaanse onafhankelijkheid niet zou erkennen. Het lijkt even ondenkbaar dat zo een regering niet zou pleiten voor een automatisch EU-lidmaatschap van Catalonië.

Maar ik kan me inbeelden dat de andere coalitiepartners, en vooral de MR, dat enigszins anders zien. Of hoe de Catalaanse storm ook een einde kan maken aan de communautaire windstilte in België.

(Bart Maddens doceert politieke wetenschappen in Leuven.)