Blaas de Last Post ook voor pacifisten - Dominiek Dendooven

Een plechtigheid die in juni 2011 door de Vlaamse regering erkend werd als immaterieel cultureel erfgoed en die, ook al lijkt ze zeer Brits, helemaal in handen is van een lokale Ieperse vereniging: de Last Post Association (tot 1999 Last Post Committee genaamd).

Er zijn slechts weinig andere dagelijkse ceremonies ter nagedachtenis van de Eerste Wereldoorlog en die zijn ofwel (erg) beperkt toegankelijk (zoals de "Turning of the Page Ceremony" in het Canadees parlement), ofwel vinden ze plaats in een vrij afgelegen gebied (zoals het luiden van de vredesklok in het Italiaanse Rovereto), ofwel vinden ze niet élke dag van het jaar plaats (zoals de Last Post bij het sluiten van de Australian War Memorial).

De Ieperse Last Post daarentegen vindt elke avond plaats - ook op Kerstdag en Nieuwjaar - op een drukke doorgangsweg én behelst daarenboven een zekere mate van participatie van het publiek.

Elke avond stopt de politie het verkeer aan beide zijden van de Menenpoort. Dat is niet alleen symbolisch maar ook noodzakelijk: het monument bevindt zich op een van de drukste toegangswegen tot het Ieperse stadscentrum en voortdurend weergalmen er verkeersgeluiden.

Eenmaal per dag heerst er echter vooral stilte en wordt de Menenpoort een oord van bezinning en herdenking. Precies om acht uur nemen de klaroenblazers – leden van de plaatselijke brandweer - hun plaatsen in aan de oostzijde van de poort en spelen ze de Last Post als eerbetoon. Meer houdt de plechtigheid eigenlijk niet in en in die eenvoud ligt ook haar sterkte.

Tijdens speciale plechtigheden worden een aantal elementen toegevoegd, zoals het citeren van het Engelse gedicht "The Exhortation". Het moet gezegd dat de laatste tien jaar het aantal "speciale Last Posts" zodanig is toegenomen dat er (haast) geen gewone meer plaatsvinden, in elk geval niet tijdens de eeuwherdenking van de Eerste Wereldoorlog.

In het verleden was de dagdagelijkse plechtigheid soms beperkt tot het blazen van de Last Post-melodie door twee klaroenspelers. De brandweeruniformen werden enkel in het weekend gedragen of op speciale gelegenheden. Op weekdagen droegen de klaroenblazers hun dagelijkse plunje, later met een overjas en baret voor een meer officieel en uniform voorkomen.

Sinds het begin van de 21e eeuw is dat niet langer het geval. Het groter aantal klaroenblazers (immer in uniform), de indienstneming van een doedelzakspeler en de integratie van "The Exhortation" en een minuut stilte in de doordeweekse plechtigheden hebben het karakter van de Last Post veranderd.

Ondanks het feit dat zij stevig verankerd zit in de plaatselijke cultuur en het dagelijks leven van Ieper, lijkt de plechtigheid nu meer formeel en meer Brits. Door de grote toename in het aantal toeschouwers, vooral sinds de jaren 1990, moet de Last Post Association er voortdurend op hameren dat de plechtigheid meer is dan een toeristische attractie. Vandaag moet het aanwezige publiek uitdrukkelijk gevraagd worden om niet te applaudisseren tijdens of na de ceremonie, en de honderden flitsende camera’s, smartphones en iPads dragen niet echt bij tot een serene sfeer.

Maar er is meer. De sterkte van de Last Post is altijd geweest dat het een "leeg symbool" was, open voor interpretatie, een schone lei waaraan elkeen zijn of haar eigen betekenis kon toekennen. Naast een eerbetoon aan de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog kan zij voor militairen een aansporing zijn om te volharden in hun opdracht, terwijl pacifisten in haar een oproep voor vrede kunnen zien.

Voor de enen herinnert de ceremonie aan de zin van de oorlog, terwijl voor vele anderen zij net de zinloosheid van oorlog oproept.

In het verleden zijn de organisatoren van de Last Post steeds voorzichtig omgegaan met die beoogde neutraliteit. In een officiële brochure uit de jaren 1970 schreef het toenmalige Last Post Committee dat de voormalige vijand ook geëerd zou worden en drukte het de hoop uit dat “door te herdenken welk lijden die oorlog heeft veroorzaakt, het verlangen tot vrede zal worden versterkt bij mensen van goede wil waar ook, zodat de naties van de wereld naast elkaar mogen leven in wederzijdse verstandhouding en harmonie”. Op 17 mei 1985 bad paus Johannes Paulus II aan de Menenpoort voor wereldvrede. Toch kan er worden opgemerkt dat de Last Post de laatste decennia een zekere mate van "militarisering" heeft ondergaan.

Daarmee verwijs ik vooral naar de stijgende actieve deelname van gewapende militaire detachementen aan de plechtigheid. Het stoot sommige aanwezigen tegen de borst wanneer militairen met het bajonet op het geweer een ereplek krijgen tijdens een Last Post, net zoals anderen het zouden afkeuren, mocht de plechtigheid gebruikt worden als een platform voor politieke verklaringen.

Gezien de grote belangstelling die zij geniet vanwege militaire eenheden en overheden uit het gehele Britse Gemenebest en daarbuiten, is het lang niet altijd makkelijk voor de Last Post Association om de neutraliteit van de plechtigheid in deze mate te bewaren. Als we willen dat de Last Post zijn uniciteit en universele aantrekkingskracht ook in de toekomst blijft behouden, dan is het essentieel dat het karakter van de plechtigheid als een "leeg symbool" dat open blijft voor interpretatie, strikt in acht wordt genomen. Dat kan alleen maar wanneer alle deelnemers, zowel burgers als militairen, bepaalde regels in acht nemen waardoor de perceptie van strikte neutraliteit gehandhaafd kan blijven zoals een verbod op wapendracht.

Ondanks de verschillende meningen die het monument kan oproepen, zou de Menenpoort op de eerste plaats moeten worden gezien als een oord van herdenking. En de Last Post moet een collectieve "act of remembrance" blijven voor mensen van alle mogelijke gezindten en overtuigingen. Enkel als zij een symbool blijft die open is voor interpretatie, kan en zal zij haar krachten om samen te brengen en te verbinden blijven behouden tot de volgende eeuwherdenking.

(Dominiek Dendooven is historicus, wetenschappelijk medewerker aan het In Flanders Fields Museum in Ieper en auteur van Menenpoort en Last Post. Ieper als Heilige Grond (Brugge, Uitgeverij De Klaproos, 2014)).