De kerk, vijf jaar na de zaak-Vangheluwe - Rik Torfs

Hoe kijken we vijf jaar later naar de zaak-Vangheluwe? Je kunt dat op vele verschillende manieren doen. Maar misschien enkel deze drie dingen.

Hij verdween bruusk van het toneel, vertoefde een tijd in de abdij van Westvleteren, vertrok daarna naar het ‘verborgene’, zoals hij dat zelf noemde. Tot hij op 14 april 2011 een interview gaf voor de toenmalige zender VT4, vanuit een triest hotel in het Franse Salbris.

Een verbijsterend gesprek. Het ontbrak de bisschop aan elk schuldgevoel en zelfinzicht. Burgerlijk en kerkelijk waren zijn misdrijven verjaard, al kreeg hij toch een lichte kerkelijke straf: hij moest België verlaten en zich laten behandelen. De vox populi eiste een zwaardere sanctie, ondanks de verjaring. Belangrijk: de verjaring als rechtsinstituut kwam mede door de zaak-Vangheluwe in onze samenleving onder druk te staan. Hetzelfde geldt voor de legitimiteit van procedureregels, die vandaag meer dan vroeger als bondgenoten van daders worden beschouwd. In die zin wordt een trend versterkt die in de samenleving sinds het losbarsten van de affaire Dutroux (1996) duidelijk aan kracht won. Rechtsregels worden steeds vaker ervaren als een hinderpaal om tot intrinsieke gerechtigheid te komen.

In België bevond ze zich, na de talloze meldingen van seksueel misbruik in het zog van de zaak-Vangheluwe, zeer in het defensief. Ze stelde zich inschikkelijk op tegenover de parlementaire commissie, en besloot schadevergoedingen uit te betalen voor dossiers die daar juridisch, onder meer door verjaring, niet meer voor in aanmerking kwamen. In de brochures Verborgen verdriet en Van taboe naar preventie werd een meer globale aanpak uitgewerkt. De Antwerpse bisschop Johan Bonny ontpopte zich steeds meer als het gezicht van de nieuwe kerkelijke benadering, wat hem tot medefavoriet maakte voor de opvolging van monseigneur Léonard als aartsbisschop van Mechelen-Brussel: nog een onverwacht effect van de zaak-Vangheluwe.

Op het niveau van de wereldkerk vaardigde de Congregatie voor de Geloofsleer de Normae de gravioribus delictis uit op 21 mei 2010, ten tijde van paus Benedictus XVI. Kort na het ontslag van Vangheluwe dus, maar dat is toeval. Pedofiliedossiers waren immers vooral in de Angelsaksische wereld al jaren schering en inslag. In het nieuwe document werd de verjaringstermijn voor seksueel misbruik van minderjarigen door clerici verlengd tot twintig jaar, met de mogelijkheid voor de kerkelijke overheid om van deze termijn af te stappen.

De verlenging is oké, de uitzondering niet. Het is niet aan de overheid, doch aan de beklaagde, om aan een verjaringstermijn te verzaken. Hoe dan ook, de nieuwe kerkelijke norm zou wellicht de toetssteen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens niet doorstaan, wat overigens niet hoeft omdat het om een zuiver binnenkerkelijke regeling gaat.

Tenslotte een laatste punt: seksueel misbruik in de kerk blijft vijf jaar na Vangheluwe een uiterst gevoelig onderwerp. Het diepe leed van de slachtoffers verdwijnt nooit. En ook nu nog blijft elke vorm van nuance tussen diverse vormen van seksueel misbruik onbespreekbaar.

Een tweede kans voor (sommige) schuldig bevonden clerici is niet aan de orde. Er is geen gradatie in het kwaad. Dat mocht Jozef De Kesel, de bisschop van Brugge, ervaren in het najaar van 2014, toen hij een priester na afloop van tegen hem uitgevaardigde profaanrechtelijke maatregelen, een nieuwe officiële kerkelijke benoeming wilde geven in Middelkerke.

Het duurt wellicht nog vele jaren, wellicht decennia, vooraleer de draagwijdte en betekenis van de zaak-Vangheluwe grondig wetenschappelijk onderzoek verdraagt. De val van de Brugse bisschop loopt samen met het einde van de ooit buitengewoon omvangrijke kerkelijke macht.

Vandaag zijn de emoties nog te groot en de wonden te diep om een nuchtere historische analyse te maken. Die nuchterheid kan immers worden opgevat als een minimaliseren van het leed van de slachtoffers, wat zeer ongepast zou zijn.

Laten we ons daarbij neerleggen. Elke samenleving heeft thema’s die voorlopig onbespreekbaar zijn, want emotioneel te pijnlijk. Dat erkennen, is op zichzelf bevrijdend.

(De auteur is hoogleraar kerkelijk recht en rector in Leuven.)