BBC-Clarkson: 0-1 - Tim Raats en Karen Donders

De BBC wordt vaak de moeder van alle publieke omroepen genoemd. Het devies van haar eerste directeur-generaal ‘to inform, educate and entertain’ gold en geldt nog steeds als mantra om het takenpakket van publieke omroepen in West- en Noord-Europa te sturen. En als wij Vlaamse kijkers BBC-programma’s zoals Masterchef, The Office of Planet Earth, bekijken, verwijzen we maar wat graag naar de gedurfdheid, degelijkheid en betrouwbaarheid van BBC-programma’s. En dat nog het meest voor het nieuwsaanbod en het uitgebreide sportaanbod van de BBC.

Het onderscheidende imago van de BBC als ‘baken van vertrouwen’ is de laatste jaren echter bijzonder sterk op de proef gesteld. Recentelijk nog zorgde de doofpotoperatie rond het jarenlange kindermisbruik van televisie­persoonlijkheid Jimmy Savile, voor heel wat kritiek op de BBC en op haar controleorgaan de BBC Trust. Dat laatste orgaan kwam er bovendien nadat de legitimiteit van de BBC op losse schroeven was komen te staan na de Kelly-affaire in 2003. David Kelly, een Britse wetenschapper en expert voor defensie inzake chemische oorlogsvoering, pleegde toen zelfmoord nadat zijn identiteit als bron onthuld was door de BBC. Een onderzoek volgde en een reeks deontologische fouten van de BBC werden blootgelegd.

Met enfant terrible Jeremy Clarkson flirtte de BBC jarenlang met wat nu wél en wat nu niet grensoverschrijdend is voor een publieke omroep. De populairste van de drie presentatoren van Top Gear werd een paar weken geleden tijdelijk geschorst omdat hij fysiek agressief handelde tegen een medewerker die niet tijdig een steak kon bezorgen. Later communiceerde de BBC dat zijn contract voor een nieuwe reeks van Top Gear niet zou worden hernieuwd. Het leek het sluitstuk in een reeks incidenten gekenmerkt door xenofobe, homofobe, seksistische en ronduit asociale uitspraken.

De schorsing van Clarkson werd door sommigen gesteund, maar door velen fel bekritiseerd. 1 miljoen fans tekenden een petitie voor het behoud van Top Gear met zijn toppresentator. Zelfs eerste minister David Cameron moeide zich en beklemtoonde dat Clarkson toch vooral een geweldige televisiemaker was. Zijn copresentatoren zeiden dat het incident overroepen was en dat het prettig samenwerken was met Clarkson, zonder wie ze niet door wilden gaan – lees: zonder wie hun torenhoge salaris niet langer gegarandeerd was. Want laten we wel wezen (zonder afbreuk te willen doen aan de collegialiteit tussen Clarkson, Richard Hammond en James May) de presentatoren en de BBC verdienen handenvol geld met Top Gear.

Het is weinig verrassend dat we in de media konden lezen dat Clarkson terug op het scherm komt en ditmaal in het satirische quizprogramma Have I Got News For You. Geweldige televisiemakers zoals Clarkson mogen immers niet van het scherm geband worden, aldus de BBC. Clarkson kondigde gisteren aan vooralsnog niet op die uitnodiging in te gaan, maar het is duidelijk dat de BBC hem na een wel heel korte afkoelperiode al terug op het scherm wil.

De vraag die daaruit volgt: “Is alles gepermitteerd om een publiek te entertainen?”, raakt de kern van datgene waarmee de BBC samen met diverse andere publieke omroepen in Europa zo hard mee worstelen: namelijk, waar ligt de grens tussen de rol en het statuut van een waarlijk onderscheidende publieke omroep, en het bereiken van een breed (en commercieel interessant) publiek in een competitief medialandschap.

Voor BBC lijkt de balans in deze dus niet lichtjes, maar volledig over te hellen, naar daar waar alles gepermitteerd is. Want laten we niet flauw doen, een schorsing van een aantal weken kan je nauwelijks een sterk signaal noemen. Als er al een signaal gegeven wordt, is het vooral dat Clarkson wegens zijn populariteit oppermachtig is en dat ‘de’ BBC zonder enig bezwaar en onder druk van de kijker (want die heeft altijd gelijk?) haar kernwaarden compromitteert.

Een eerste reden daarvoor is het grote marktaandeel dat programma’s met Clarkson halen. En een tweede, allerminst te onderschatten reden is de hoop om het bestaande exportpotentieel van Clarkson internationaal te behouden, of – via  tussenstations als  Have I Got News For You – zelfs uit te breiden, in de hoop dat Clarkson in zee blijft gaan met de BBC en geen exclusiviteitsdeals met bijvoorbeeld Netflix zou afsluiten..

De export van haar programma’s is bijzonder belangrijk voor de BBC. Inkomsten uit export worden veelvuldig gebruikt om programma’s mee te financieren. Bijvoorbeeld: als de kost van een aflevering van een programma 100 is, dan wordt er gerekend op inkomsten uit export à rato van 20 tot zelfs 60. BBC Worldwide, de commerciële poot van BBC en vooral actief in de internationale markt, maakt veel werk van de exportstrategie van de BBC. Op zich is daar natuurlijk niets mis mee. Het bedrijf heeft een omzet die ruim over het miljard pond per jaar gaat; winsten lopen op tot 150 à 200 miljoen pond en worden aan de BBC uitgekeerd. Top Gear, Dr Who, en BBC Earth zijn daarbij de absolute goudhaantjes. Ze brengen bijna 200 en 40 miljoen pond aan respectievelijk inkomsten en winst binnen. Dat je daarvoor al eens iets laat ‘passeren’, ook als dat niet in lijn is met de publieke opdracht is om onafhankelijk en integer te zijn, lijkt opnieuw bevestigd.

Dit alles doet uiteraard geen afbreuk aan het feit dat de BBC heel wat goede programma’s maakt. Vraag is alleen of een publieke omroep die zich met het oog op puur winstbejag zo ambigu en feitelijk hypocriet opstelt, nog wel handelt conform de publieke waarden die hij zelf in ieder actieplan, iedere visienota en iedere speech naar voren schuift. Voor de Britse publieke omroep is dit een nieuwe passage in een steeds schizofrenere – en op termijn erg moeilijk nog te legitimeren – spreidstand van een publieke omroep die zich steeds commerciëler gedraagt om dezelfde hoeveelheid financiering te behouden en tegelijkertijd zijn onderscheidende kernwaarden en ‘publiek karakter’ steeds meer moet uitspelen om zich van die commerciële spelers te onderscheiden.

(Karen Donders doceert beleidsanalyse en Europese mediamarkten aan de VUB.
Tim Raats is docent politieke economie van de cultuurindustrieën aan de VUB.)