Justitie is oorlog - Jan Nolf

Dat getuigt zowel van ambitie als bescheidenheid. Koen Geens kondigt immers - naar de naam van een ander Amerikaans generaal- ondertussen welbewust geen Marshall-plan voor justitie aan.

Generaal Eisenhower werd een wat makke president. Generaal Marshall bracht het maar tot buitenlandminister. Maar hij won met zijn ambitieuze Marshall-plan voor de heropbouw van Europa wel de Nobelprijs voor de Vrede.

Wie justitie in België kan heropbouwen, verdient die Nobelprijs. Tenslotte gaat justitie over oorlog. Met “bommetjes” van Jef Vermassen, met valkuilen van nietigheden, met afweergeschut van Salduz-advocaten. Conflicten moeten beëindigd raken, grenslijnen getrokken, verzoening betracht.
Wat zijn die nieuwe beslissingen, en zijn die wel zo nieuw ? Waar zit de visie en durf en waar buigt het pragmatisme? En zijn magistraten op deze #alarmdagjustitie zelf wel zo vooruitstrevend?

Dat mogen dan al de volgende verkiezingen zijn, weinig ministers zien zo ver. Geens wil de geschiedenis ingaan met een nieuw Wetboek van Strafvordering (zeg maar #heerlijkhelder (Hautekiet) hoe procedures in strafzaken verlopen). Die wetgeving dateert (alweer) van Napoleon en werd pas in 1998 deels aangepast in verband met het onderzoek. Een grote hervorming is steeds gestrand en ondertussen werden telkens maar “koterijen” bijgebouwd naargelang het systeem lekte of doorzakte.

Een rapport van de Universiteit Gent bracht al op verzoek van minister Turtelboom de knelpunten in kaart maar over de evenwichten tussen de rechten van partijen (denk ook aan de fameuze ‘nietigheden’) en de rol van het parket zal de politiek fundamentele keuzes moeten maken. De slinger zal wellicht opnieuw verder doorslaan in de richting van de macht van de parketten.

De meest verfrissende denkpiste van minister Geens situeert zich in het strafrecht zelf: dus niet hoe recht gesproken wordt (procedure) maar wat de catalogus van straffen inhoudt, met name het Strafwetboek zelf.

Al eerder toonde Geens zich de tegenpool van een “gevangenisprediker”: niet alleen omwille van de kostprijs (€49.000/jaar per gedetineerde) maar ook omdat de gevangenisstraf de “meest ontregelende straf is, die de herintegratie van de veroordeelde het meest bemoeilijkt” lichtte hij woensdag toe.

Meteen wil Koen Geens de korte gevangenisstraf (onder het jaar) afschaffen: dat ligt in de lijn van wetenschappelijke aanbevelingen over de ineffectiviteit (en zelfs contra-productiviteit) ervan.

Het blijft een gedurfde optie, tegen de publieke opinie in. Nog niet zo lang geleden pleitte bv. de Brugse politierechter Vandamme voor “enkele dagen op water en brood” als ‘wakkermaker’ voor recidivisten in het verkeer.

Nieuwe straffen moeten dit gat van de korte straffen vervolgens vullen. Probatievoorwaarden (bv. therapie) zullen vanaf 1 december 2015 al mogelijk zijn als zelfstandige straf. Daarnaast komen elektronisch toezicht en specifieke verbeurdverklaring, maar dat werd onder Annemie Turtelboom al aangekondigd.

Onder de vorige legislatuur bekritiseerde N-VA-voorzitter Bart Dewever de enkelband weliswaar nog als “geen straf “ (De Standaard 8 april 2014). Ondertussen blijkt het in beslag nemen van auto’s van wegpiraten toch al heel wat weg afgelegd hebben in het debat over meer aangepaste sancties.

Nu kunnen veroordeelden vrij komen na een derde van de straf, recidivisten bij twee derde, en de zwaarst veroordeelden voor sommige misdrijven bij de helft (en hogere minima tot 19 en zelfs 23 jaar in bepaalde gevallen).

Minister Geens voorziet in principe een “automatische” vrijlating bij de helft van het uitzitten van straffen tot 5 jaar. Dat de strafuitvoeringsrechtbank slechts boven die grens tussenkomt is een verontrustende stap achteruit in plaats van de steeds beloofde stap vooruit.

Kortgestraften zouden dus langer in de gevangenis blijven en recidivisten kunnen er vroeger uit. Dat stoot op heel wat kritiek van bv. Brice De Ruyver die waarschuwt dat er dan alle aanmoediging voor behoorlijk gevangenisgedrag en resocialisatie verdwijnt.

Het lijkt dus eerder op een bruuske methode om de overbevolking van de gevangenissen te verminderen zonder dat daar meer veiligheid van de samenleving tegenover staat.

Terecht maakt eindelijk een justitieminister zich zorgen over het misbruik van voorhechtenis. Getuigt dat van een visie in functie van mensenrechten of management ? Beide, want die specifieke gevangenispopulatie betreft meer dan een derde van het totaal en verklaart ook de kosten van Tilburg.

Een maximumduur in functie van de geriskeerde gevangenisstraf zou hier opgelegd worden. Onder de drie jaar mogelijke gevangenisstraf zou uitsluitend een enkelband mogelijk zijn.
Ook dit voorstel zal in stevige discussie belanden – en hopelijk niet verzanden. De Mechelse onderzoeksrechter Van Linthout verklaarde gisteren meteen dat misbruik van voorhechtenis bij onderzoeksrechters niet bestaat. Misschien gooit hij daarmee de bal in het kamp van zijn collega’s van de raadkamer die de beslissingen van onderzoeksrechters bevestigen.

De afschaffing van assisen vergt een grondwetswijziging en is dus in geen geval voor deze legislatuur. De Hoge Raad voor de Justitie (die traditioneel flink door de parketten gedomineerd wordt) wijdde al heel wat adviezen aan de afschaffing. De Franse denkpiste van een zeskoppige mini-jury werd echter nog nooit onderzocht.

Voor passionele misdrijven ziet Koen Geens de volksjury wel nog zitten – letterlijk en figuurlijk. Ondertussen zullen de parketten aangemoedigd worden zoveel mogelijk voor correctionalisering te opteren: het pragmatisme van een sluipweg dus.

Om op dit punt toch te starten met de nuance die de minister gisteren in de Kamer gaf: “ik blijf voor het bestraffen van ernstige fraude”.

Peter Vanvelthoven (Sp.a) en Stefaan Van Hecke (Groen) waren immers verbolgen over het plan om de strafrechtelijke santionering gewoon af te schaffen in het sociaal, fiscaal en financieel strafrecht ten voordele van een administratieve sanctionering door de fiscus of sociale inspectie. Op die manier zou een fraudeur dus nooit in de cel belanden.

De ‘verruimde minnelijke schikking’ zelf (de Afkoopwet dus) wordt in elk geval hoogstens in de toepassing wat “verfijnd”. De minister verwijt daarvoor naar een rapport van het College van de procureurs-generaal waarover hoogst mysterieus wordt gedaan want ‘vertrouwelijk’ en verboden voor journalisten en opiniemakers. Volgens de minister blijkt dat evaluatierapport van de Afkoopwet “positief”. In de praktijk doemt wellicht veeleer een chaos op in de onderhandelingsmethodes en de tarieven die de parketten hanteren: rechtsonzekerheid troef dus.

De Belgische Afkoopwet werd destijds door staatssecretaris Carl Devlies (bevoegd voor fraudebestrijding) als “uniek” beschouwd en blijft dat nu ook. Zo kan een fraudeur de procedure nog steeds tot in cassatie rekken en pas toehappen in een deal nadat parket en slachtoffer murw geprocedeerd zijn: tijdwinst is dus helemaal niet gegarandeerd.

Nadat het akkoord met het parket beklonken is kan de Belgische rechter hoogstens wat vormvoorwaarden verifiëren, terwijl zijn Amerikaanse collega over een proportionaliteitstoets beschikt. Toen Fortis in juli 2014 9 miljard dollar betaalde als ‘schikking’ had de rechter in een openbare zitting geoordeeld dat die recordboete “fair and balanced” was. Die bevoegdheid is al lang een vraag van Belgische magistraten: o.m. de denktank ‘Magistratuur en Maatschappij’ zal dat nog vandaag op #alarmdagjustitie aan de minister herhalen.

Ter herinnering: uit het VRT-verkiezingsonderzoek #FOTO13 bleek dat 80% van de Vlamingen vond dat de mogelijkheid voor fraudeurs om vervolging af te kopen moest worden beperkt.
Wellicht hoort Koen Geens bij de 6% met een tegengestelde mening.

Onder de koepel van het Poelaertplein voorziet het programma niet minder dan 20 speeches van vertegenwoordigers van de ongeveer 2.500 magistraten die justitie telt, samen met griffiers en advocaten. Het administratief personeel dreigt ondertussen met een staking.

Minister Koen Geens geniet alvast de steun van de magistratuur in het vertraagd besparingsritme dat hij zijn coalitiepartners net voor de budgetcontrole voorschotelt.

Maar als magistraten de rangen sluiten mag dat geen corporatistische verdedigingsreflex blijven. De agenda van de man die vandaag onder de koepel van het Poelaertplein het eerste en het laatste woord krijgt (ridder Jean de Codt, Eerste Voorzitter van het Hof van Cassatie) is niet die van iedereen.

De locatie bulkt ook van de verkeerde symboliek: een justitie van de macht in plaats van die van de dienst. Niet de togadrager, maar de burger moet centraal staan.

Het zal de vraag blijven wat justitie zelf beter kan met minder.
De cijfers die minister en magistraten zelf aanhalen zijn immers voor correctie vatbaar. Zo vermeldt het justitieplan Geens slechts 0,7 % van de huidige Belgische overheidsuitgaven voor justitie ten opzichte van een Europees gemiddelde van 2,2 %.

Professor Benoit Allemeersch (KU Leuven) nuanceerde dat in het Rechtskundig Weekblad van 31 januari jl.. Belgïe “vergat” immers aan Europa de budgetten van o.m. de Raad van State, het Grondwettelijk Hof en diverse andere raden mee te delen.
Voor het zuivere budget voor rechtbanken en parketten scoort Belgïe in werkelijkheid bij de hoogste van Europa (€80 per inwoner), dus evenveel als Zweden en veel meer dan Frankrijk (€50). Professor Allemeersch besloot dan ook: “het probleem van kortere doorlooptijden is dus niet de onderfinanciering, maar wel de efficiëntie waarmee de middelen worden aangewend”.

In dat perspectief lijkt de tweet van onderzoeksrechter VanLinthout van 18 maart jl. toch discutabel: “Als je de Porsche in de garage weigert vol te tanken en kiest voor Skoda omdat die sneller gaat, is het #alarmdagjustitie time”.

(Jan Nolf is oud-vrederechter en blogt op www.justwatch.be )