Er broedt iets in Moskou - Lukas De Vos

Merkel staat niet alleen. De Amerikaanse president Barack Obama doet het wat dunnetjes. “Mijn agenda laat het niet toe”. Zijn Franse collega François Hollande is zijn eigen zelf: onbeslist. Hij weet niet of hij gaat. Minder flauw, en met reden, hebben de presidenten van Polen en de drie Baltische staten de vergiftigde uitnodiging van hun ambtgenoot Vladimir Poetin radicaal van de hand gewezen. Het past niet in te gaan op een onbetrouwbaar geachte buur, die tegelijk slaat en zalft. Samen vieren terwijl Rusland legermaneuvres houdt aan de Letse grens, en terwijl de Balten zelf een dubieus verleden hebben, dat is een te grote spagaat. Samen vieren terwijl zowel in Oekraïne als in Rusland politieke tegenstanders in goeie stalinistische traditie uit de weg worden geruimd, dat bezwaart de openheid. Vijf jaar geleden was er minder twijfel. Iedereen bleef weg, behalve Merkel en Sjimon Peres van Israël.

De huidige verdeeldheid roept een andere verjaardag op. Het is 180 jaar geleden dat Nikolaj Gogol zijn tragische roman Taras Boelba schreef. Gogol gaat door voor één van de grootste, realistische romanschrijvers van Rusland. Men vergeet graag dat hij uit Oekraïne kwam. Dat blijkt ook uit Taras Boelba. De krijger uit de titel is een “zapotizjka sich’”, een Oekraïense kozak, die om het ware orthodoxe geloof de strijd aanbindt met de katholieke Pools-Litouwse bezetter. Als Taras Boelba zijn zoon Andrej in Pools uniform aantreft, verliefd als die is op een schone van de overkant, schiet hij hem zonder aarzelen dood. De eer is gered.

Dat doen ook de machthebbers van vandaag. In Oekraïne zijn de voorbije drie weken zeker drie vooraanstaande aanhangers van de afgezette president Janoekovitsj in verdachte omstandigheden gedood. Twee werden vervolgd voor anti-vaderlandse praktijken: oud-gouverneur van Zaporizjie, Oleksandr Pekloetsjenko, werd gevonden met een schot in de hals; Michaljo Tsjtsjetov viel pardoes van de 17e verdieping te pletter. En partijbons Stanislav Melnik lag met zijn gebruikt jachtgeweer dood in de badkamer. Gewoonten die blijkbaar moeilijk uit te roeien zijn. In Moskou klonk de verontwaardiging luider, na de laffe moord op opposant Boris Nemtsov. Vier schoten in de rug.

Het Kremlin reageerde ongemakkelijk, het heeft een traditie van - alleen officieel opgehelderde - politieke moorden: parlementslid Sergej Joesjekov (2003), onderzoeksjournalist Paul Klebnikov (2004), voorvechtster van de mensenrechten Anna Politkovskaja (2006), de overgelopen spion Aleksandr Litvinjenko (2006), de Tsjetsjeen Adam Delimchanov (2008), grondrechtenverdediger Stanislav Markelov (2009), aktiviste Natalja Stemirova (2009), advokaat Sergej Magnitski (2009), de voormalige rebel Soelim Jamadajev (2009), oligarch Boris Berezovski (2013).

Het zal nu niet anders uitvallen. Snel werden twee, daarna nog drie Tsejtsjenen ingerekend. Naar eigen zeggen zijn ze gefolterd. Bekentenissen zijn ingetrokken. De opgedreven reeks uitschakelingen wijst evenwel op een interne machtsstrijd. De Tsjetsjenen bleken banden te hebben met Poetins steunpilaar in dat “gepacificeerde” gebied, oud-krijgsheer, nu president, Ramzan Kadirov. Als dat klopt, dan is een regelrechte confrontatie met ofwel Poetin ofwel de kritische stemmen in het Kremlin onvermijdelijk. De aanhoudingen gebeurden immers door Poetins trouwste bondgenoot, de geheime dienst FSB. Het imago van Poetin is aangetast, dat kan hij missen als kiespijn nu de roebel bijna 60 % van zijn waarde heeft verloren tegenover de dollar, en het embargo van het Westen steeds nijpender wordt. De Verenigde Staten hebben intussen hun lijst van personae non gratae opnieuw uitgebreid. Daarop staat ook Aleksandr Doegin, de hofideoloog van Poetin, zijn eigenste Raspoetin.

Gogol had wel begrepen dat “internecine killing”, onderlinge uitmoording, onwrikbaar deel uitmaakte van de “ziel van het Russische volk”, maar legde vooral de klemtoon op het mededogen. De letterkunde was voor hem de “spiegel van de echte Russische volksgeest”. Maar al in 1919 huiverde Nikolaas Van Zijl voor de hardvochtigheid, “de knoet van de absolute staat”, die het mededogen moeiteloos overstemde: “Toch was het onloochenbaar dat het alledaagse Rusland de westerse mens confronteerde met gruwelen die twijfel opriepen aan de ethische basis van het volksbewustzijn, bijvoorbeeld pogroms en politieke moorden”.

Veel weg is er sindsdien amper afgelegd. Absolutisme is nog altijd de regel. “Sinds zijn terugkeer als president in mei 2012 steunt Poetin vooral op hardliners”, stipt Der Spiegel aan. The Economist gelooft vooral in een afrekening met Kadirov. “De legerleiding en de veiligheidsdiensten van Rusland hebben weinig op met de kongsi rond Kadirov” – Kadirov die onmiddellijk de hoofdverdachte Zaoer Dadaev in bescherming nam. “Een ware patriot”. Dadaev was vroeger de commandant van het noordelijk bataljon dat ingezet werd tegen de islamfundamentalisten.

Er zijn genoeg tekenen die erop wijzen dat er iets broedt in Moskou. Poetin sprak op 5 maart nog met de Italiaanse eerste minister Renzi, maar daarna werden in laatste instantie gesprekken met een Zuid-Ossetische afvaardiging én een gepland bezoek aan Kazakstan afgezegd. Poetin zelf verscheen meer dan een week niet in het openbaar. “Agendaproblemen”. Ook daar. “Maar de gezondheid is uitstekend, hij kan bij een handdruk nog altijd je vingers breken”. Dat beeld moet intact en hoog gehouden worden: de stoere bonk, die beren doodt, met blote borstkas te paard galoppeert in de Siberische vlakten, en reuzenvissen aan de haak slaat.

Maar naarmate de nationalistisch toon steeds luider klinkt, neemt ook de paranoia toe. Moskou heeft natuurlijk nog altijd stevige wisselmunt: gas en olie, zelfs bij fel verminderde afname, kunnen nog altijd half Europa platleggen (net nu kondigt Zeebrugge aan dat het nog meer Russisch gas gaat opslaan); militair staat het stevig tegenover een weifelende NAVO en een onmachtig Europa; het houdt nog altijd het Oekraiense parlementslid Nadia Savtsjenko gevangen, en een Estse politieman, Eston Kohver; het gebruikt de aanslepende crisis in Griekenland om te pogen zowel Athene als Cyprus uit het Europees verband te spelen, en het nationalisme om Hongarije los te weken uit de Unie.

Niettemin blijft Rusland een reus op lemen voeten. Zijn invloedssfeer is na de debacles in Afghanistan en Syrië, na het opschuiven van de economische grens tot Wit-Rusland en tot het Donbassbekken, na de snelle afbrokkeling van zijn eigen economie, danig ingekrompen. Ondanks de krijgszuchtige retoriek ligt het gevaar vooral in eigen land op de loer. Kredietbeoordelaars S&P en Moody’s verlaagden Ruslands waardering op 21 februari naar “rommel”, wat leningrentes huizenhoog doet stijgen, áls er al geld toegezegd wordt. Half januari waarschuwde Aleksej Koedrin, een voormalig Russisch minister van financiën, voor een golf van ontslagen, nu na de uitvoerbeperkingen ook de binnenlandse vraag blijft krimpen.
 

Europa kan Poetin afbluffen, verder dan een lovenswaardige resolutie om een onafhankelijk internationaal onderzoek naar de moord op Nemstov te vragen en geen amnestie te verlenen aan de rebellen die toestel MH17 neerhaalden, is het Europees Parlement vorige week niet geraakt. Amerika daarentegen wordt met vrees en beven bekeken. Parlementslid Leonid Sloetski van de liberaal-demokraten ziet een kleine opening om de akkoorden van Minsk toch toe te passen, nu Obama beslist heeft (op vraag van Merkel) om geen zware wapens aan Kiev te leveren. “Ze zijn bang dat de NAVO anders uiteenvalt”, floot zijn collega van Verenigd Rusland, Aleksej Poesjkov, in het donker. Maar ook Moskou weet dat de “Ukraine Freedom Support Act”van december vorig jaar onverkort overeind blijft. En dat geeft Poetin meer maagzuur dan hem lief is. Dat kan hem compleet verblinden of verteren. Zoals Taras Boelba zelf, die uiteindelijk ten onder ging en op de brandstapel belandde. Maar wel zijn geloof in de orthodoxie vurig bewaarde. Alleen: een beer aan de ketting kan nog vreemd uithalen.

(Lukas De Vos is oud-buitenlandredacteur bij VRT Nieuws.)