Duitsland maakt zich breed - Lukas De Vos

Onzeker, bleek, onderdanig bijna als een schoothondje was hij toen de ultieme afspraak in de Wit-Russische hoofdstad Minsk werd gemaakt over de bufferzone, de terugtrekking van de zware wapens, en de toekomstige hervorming van Oekraïne. The Economist omschreef hem beleefd als “de notaris” van Merkel.

Das Mädchen, zoals Merkels christendemocratische voorganger Helmut Kohl haar neerbuigend omschreef, heeft zich in korte tijd omgeschoold tot een diplomate pur sang. Niet uit eigen beweging, wel opgejaagd door de omstandigheden. Ze had er een hectische week opzitten. Kiev, Washington, Ottawa, Minsk, Brussel, 17 uur ononderbroken onderhandelen met vier presidenten, in de koude kleren kruipt dat niet. Maar Merkel slaagde wonderwel waar de hele Europese Unie bleef staan turen als een blinde koe. Ze sleepte een papieren bestand uit de brand, ze drong Poetin in de verdediging, ze maakte met één pennentrek Europa's “hoge vertegenwoordigster” Federica Mogherini en een gezamenlijk beleid overbodig.

Merkel profiteert duidelijk van en profileert zich even duidelijk door de gestage opbouw van de Duitse diplomatie. Sinds de oorlog heeft Duitsland zich altijd bijzonder terughoudend opgesteld, inschikkelijk waar het kon, nors waar het zijn eigen belangen in gevaar zag komen. Een afwachtende opstelling die nu loont, net zoals voor Japan. Maar die op korte termijn het hele internationale evenwicht én de samenstelling van de Veiligheidsraad in vraag kan stellen.

Want Merkel was er ook de eerste keer al als de kippen bij geweest om, zonder de EU te raadplegen, naar Moskou te vliegen. Naar buiten toe blijft ze haar credo handhaven: “Tegen Rusland als het moet, met Rusland als partner zolang het kan en zinvol is.” Aan bilaterale overeenkomsten ontbreekt het niet. De gaspijplijn onder de Oostzee van Viborg naar Greifswald loopt langs de Europese besluitvorming heen. De inzet van Joe Kaiser (Siemens), Eckhard Cordes (Oostkommissie), Ulrich Grillo (Duitse Industrie), en oud-kanselier Helmut Schmidt om zoete broodjes te blijven bakken met het Kremlin, vormen het luik van de typische diplomatieke gespletenheid die ook in 1939 opgeld deed. De afbakening van de invloedssferen.

Duitsland is op een point of no return gekomen. Het kan zichzelf niet langer onzichtbaar maken, ook al zijn er dubbel zoveel Duitsers die vinden dat ze internationaal bescheiden moeten blijven dan wie die rol wil opdrijven. Dat houdt natuurlijk ernstige consequenties in: economische macht vertalen in militaire macht (dus sterker engagement in internationale operaties), hardleerse uitvoerpolitiek (die de zuidelijke Europese lidstaten aan den lijve ondervinden), prominente bemiddelingsrol in conflicten (die nu oogluikend wordt uitbesteed aan Frankrijk).

Maar de voorbereidselen gaan niet onopgemerkt voorbij. Vorig jaar zette minister van BZ Frank-Walter Steinmeier nog een ruime bevraging op met steden en deskundigen over de toekomstige rol van Duitsland. Klare richtlijnen zijn nu al aanwezig: geen breuk in de EU of de samenwerking binnen de NAVO; financiële rechtlijnigheid (tot schade en schande van de Grieken); meer zelfvertrouwen voor Europa tussen de andere grootmachten in.

De hoeksteen van die strategie is de rücksichtlose handhaving van de rechtsstaat als internationale norm. Merkel buigt niet voor Russische afdreiging, maar is realistisch genoeg om een stuk grond op te offeren als het aan zet kan blijven. De Krim en het Donbassbekken in Oekraïne ne valent pas une messe, een bufferzone tussen Rusland en de EU is een verstandiger oplossing dan betwiste grenzen, denkt Berlijn. Als de EU de onafhankelijkheid van Kosovo kon afdwingen, moet het niet te hoog van de toren blazen over Oekraïne. Merkel zegt gewoon haar voorganger Gerhard Schröder na. Realpolitik heet dat. Om die reden was Merkel niet te beroerd om de nogal despotische president van Wit-Rusland Loekasjenko te prijzen om zijn verzoenende rol – Wit-Rusland had na de eerste invallen in Oekraïne zelf snel een wet afgekondigd die de onschendbaarheid van ieders grondgebied moest betonneren. Om diezelfde reden is Merkel er alles aan gelegen om een handelsoorlog te voorkomen. De grootste Duitse bedrijven stellen 45.000 mensen te werk in Rusland, Duitsland neemt ruim 30 % van de hele Europese uitvoer naar Rusland voor zijn rekening. (Ter vergelijking: België is goed voor 4,5 %, peren inbegrepen.)

De toenemende aanwezigheid van Duitsland op het internationale forum en de doorslaggevende rol van Berlijn in de vredeshandhaving worden niettemin bedreigd door drie evoluties: de verzwakking van Rusland; de hardvochtige geldpolitiek in de EU; en de kloof tussen buitenlands succes en binnenlands verzet.

De voortdurend opgevoerde strafmaatregelen tegen Rusland bijten in de economie daar. De opzienbarende groei brak bruusk af in 2008, met een val van 7,5 %. De groei had eenzijdig gesteund op invoer voor oliegeld. Maar de crisis, de oligarchie, de inkrimping van de reserves (nu nog half zo groot als de uitstaande schulden) doen Moskou wankelen. De roebel is ruim 40 % in waarde gedaald – zelfs met de bewust verzwakte euro is de koers nog altijd 1 euro voor 70 roebel; tien maanden geleden nog voor 50 roebel. In januari bedroeg de ontwaarding tegenover de dollar andermaal dik 20 %. Geld is ontzettend duur geworden: lenen kan nu vanaf 17 %. Buitenlandse reizen zitten er niet meer in voor de Russen. En nog erger is dat er tekenen zijn van uit de hand lopend (aangevuurd) nationalisme. De moord op de “rechtse renegaat” Nemtsov op een brug vlak bij het Rode Plein duidt op een ongeremde brutaliteit, die de gifmoord op de dissident Litvinenko in Londen (2006) ver overstijgt en herinnert aan de onverholen moord op de journaliste Anna Politkovskaja datzelfde jaar in Moskou. Aan een onafhankelijk onderzoek hecht niemand geloof. Een angstig Rusland is de grootste bedreiging voor de EU.

Met evenveel argwaan bekijkt de EU de pomperijen van Rusland in Griekenland. Duitsland, minister van Financiën Stäuble op kop, heeft het been stijf gehouden tegen de linkse regering in Athene. Meer dan een symbolische tegemoetkoming – de vier maanden respijt waarom hij gevraagd had, en wat terminologische acrobatieën over de Trojka – kon Tsipras niet naar huis meenemen. Intern geld verschuiven mag, maar aan de totale schuldafbetaling is niet geraakt. Het is afdreigingspolitiek, niet meer niet minder, om de eenheid van de EU af te dwingen en ander protest (Spanje, Portugal, Italië) voortijdig te smoren. En meteen de laatste waarschuwing van Berlijn aan het adres van de Britse premier Cameron, die er niet aan moet denken uit de Unie te stappen. De verleiding voor Syriza om aan te kloppen bij die andere orthodoxen in Moskou wordt met de dag aantrekkelijker.

De grootste dreiging voor de Duitse ontwaking komt evenwel uit eigen land. Door zijn tewerkstellingspolitiek van twee snelheden (goedbetaalde jobs en schandelijk onderbetaalde, tijdelijke arbeid) is wel het bedrijfsleven sterk gebleven, maar niet de verbruiker. Nu al leven 12,5 miljoen Duitsers onder de armoedegrens, en dat aantal blijft toenemen. Met een snel verouderende, en zonder inwijking afnemende bevolking, oogt dat zorgelijk voor de toekomst. De kloof tussen de elite en de massa vergroot, en dat blijkt uit de politieke radicalisering, weg van het centrum. Een net gepubliceerd onderzoek van de Vrije Universiteit Berlijn geeft beangstigende tendensen te zien. Dat 14 % van de Duitsers geweld tegen “het systeem” gerechtvaardigd vinden, valt nog binnen de aanvaardbare marge.

Maar dat één op vijf Duitsers gewonnen is voor een linkse revolutie en dus onderhandelde hervormingen afwijst, zet aan het denken. Dat 37 % het kapitalisme verantwoordelijk acht voor de groeiende armoede en oorlogsdreiging is begrijpelijk, maar verontrustend, vooral omdat het geloof in democratische besluitvorming helemaal is afgekalfd: 61 % ziet meer heil in een sterke staat. Liefst één van socialistisch-communistische signatuur (42 % !), die dan wel properder gerealiseerd moet worden dan de DDR of de Sovjet-Unie deed. Ook nu blijkt weer dat er nog altijd een afgrond gaapt tussen Oost en West: 59 % van de Ossies ziet geen graten in een communistisch bewind, in de vroegere Bondsrepubliek is dat maar 37 %.

Er zijn nog “bangelijke” ontwikkelingen. Eén op twee Duitsers koestert een diepgewortelde afkeer van vreemdelingen; 42 % vindt dat sociale gelijkheid moet voorgaan op individuele vrijheid; en het straatgeweld neemt toe. Steeds meer botsingen tussen uiterst links en nieuw rechts (Pegida, Hogesa) groeien uit spontane burgerbewegingen. Dat moet een vingerwijzing zijn voor de partijen, zoals de verkiezingen in Hamburg net hebben aangetoond: de CDU van Merkel scoorde historisch laag, een kleine 16 % (min 5 %), kleinere partijen rukken op, het rechtspopulistische AfD (Aternatief voor Duitsland) en de slabakkende liberalen komen in de Bürgerschaft. De winnende SDP verliest zijn absolute meerderheid. Duitsland macht sich breit, maar het volk mort.

(Lukas De Vos is oud-redacteur bij VRT Nieuws, met een brede belangstelling voor het buitenland.)