Gevangenen zijn ook mensen - Guido Verschueren

Wij leven nu eenmaal in een maatschappij die alsmaar meer de repressieve toer opgaat, een samenleving waar ‘oog om oog, tand om tand’ jammer genoeg steeds meer de kop opsteekt, een maatschappelijke context die het er vaak moeilijk mee heeft dat gedetineerden een menswaardig bestaan wordt gegund. Precies daarom is de inzet van vrijwilligers zo belangrijk en waardevol. Zij dragen immers door hun persoonlijk engagement - vaak vanuit een expliciet mens- en maatschappijbeeld - bij tot een meer humane strafuitvoering, leggen voortdurend menselijke accenten, die in een gevangenis meer dan ooit nodig zijn.

Een vrijwilliger in de gevangenis (vaak als bezoeker van gedetineerden, soms ook betrokken bij vrijetijds­activiteiten) is iemand die de verbondenheid met de samenleving belichaamt. De vrijwilliger legt door zijn regelmatige aanwezigheid de band met de vrije maatschappij. Het feit dat het hierbij gaat om een vrije burger die beroepshalve niets te maken heeft met het justitieel apparaat, is van bijzonder grote betekenis. De vrijwilliger levert het bewijs dat gedetineerden toch nog meetellen en niet door iedereen zijn afgeschreven, dat er nog steeds burgers zijn die zich daadwerkelijk voor hen interesseren. Welke vorm het vrijwilligerswerk ook aanneemt, steeds weer staat de menselijke ontmoeting tussen de vrije en de opgesloten burger centraal.

Vele gedetineerden hebben nood aan een goed gesprek dat de dagelijkse gevangenispraat overstijgt. Zelfs gedetineerden die regelmatig familiaal bezoek ontvangen, geven te kennen geïnteresseerd te zijn in een babbel met een buitenstaander (bijvoorbeeld een vrijwilliger), waarbij zij zichzelf kunnen en mogen zijn. In een gevangenis, die al te vaak ook een machowereld is en waar allerlei personen en instanties over het gedrag en de attitude van de gedetineerde dienen te rapporteren, heeft een gedetineerde nood aan iemand die kan fungeren als klankbord en vrijplaats, heeft hij behoefte aan iemand bij wie hij zichzelf durft te zijn en aan wie hij dingen kwijt kan zonder schrik te moeten hebben voor mogelijke repercussies, is hij blij iemand te kunnen ontmoeten aan wie hij eventueel zijn emoties mag en kan tonen zonder voor meewarige reacties te moeten vrezen. Zeker bij langgestraften heeft een vrijwilliger vaak jarenlang contact met een gedetineerde en wordt hij op die manier een ‘compagnon de route’, een steunfiguur die de detentie lichter en draaglijker kan maken, zeker in moeilijkere periodes die elke gedetineerde haast onvermijdelijk wel eens doormaakt. Soms heeft de vrijwilliger, op vraag van de gedetineerde, ook contact met zijn familie of begeleidt hij de gedetineerde bij zijn eerste stappen in de richting van de vrijheid. Dat door dit alles een vertrouwensrelatie kan ontstaan, die ook na de detentie nog voortgezet kan worden, spreekt vanzelf.

Mijn ervaring wijst uit dat vele vrijwilligers deze taak in sterke mate opnemen. Het is zonneklaar dat deze gewone mensen van vlees en bloed op deze manier belangrijk zijn voor het welzijn van de gedetineerde en zijn levenskwaliteit in detentie kunnen verhogen. Dat de gedetineerde hierdoor minder verbitterd wordt of blijft geloven in een zinvolle toekomst is evenmin uitgesloten.

Niet elke geïnteresseerde burger is geschikt om dit soort vrijwilligerswerk op te nemen. Het veronderstelt immers een aantal persoonlijke en morele eigenschappen, waarover niet iedereen beschikt. Zorg besteden aan de selectie van de kandidaten dringt zich dan ook op. Het volstaat niet belangstelling te hebben voor de gevangenisproblematiek, die overigens in de buitenwereld in grote mate onbekend is en hierdoor de nieuwsgierigheid opwekt; het moet vooral gaan om een gezonde interesse, die gedragen wordt door een menselijke bekommernis en een eerlijke betrokkenheid bij het lot van een gedetineerde medemens.

Het is niet aan de vrijwilliger om te oordelen of te veroordelen, om te minimaliseren van wat er gebeurd is en zeker niet om goed te praten. De vrijwilliger moet aanwezig zijn, zich beschikbaar stellen voor iemand die weliswaar ernstige strafbare feiten heeft gepleegd, maar die langs de andere kant ook vaak tot in zijn diepste wezen is gekwetst. De warmte van de menselijke ontmoeting is iets waaraan een mens in detentie vaak behoefte heeft.

Dit alles maakt de opdracht van een vrijwilliger er niet makkelijk op. Hij wordt regelmatig geconfronteerd met feiten, gebeurtenissen, emoties en gevoelens die hem als mens diep raken en zo maar niet van zich kan afzetten. Contacten met andere vrijwilligers kunnen heilzaam zijn om dit alles te verwerken en hiermee adequaat te blijven omgaan. Kansen voor intervisie en zelfs voor supervisie kunnen wenselijk zijn. De opdracht van een vrijwilliger en vooral de persoonlijke invulling ervan zijn geen sinecure en vergen bijzonder veel van de persoon van de vrijwilliger.

Vrijwilligers in de penitentiaire sector zijn geëngageerde burgers die - meer dan buitenstaanders en zelfs insiders vaak vermoeden - sterk bijdragen tot een humaan en menswaardig leefklimaat in de strafinrichting en tot een verdere en blijvende humanisering van de strafuitvoering.

Ik wil eindigen met de voor de hand liggende vraag: waarom doet een vrijwilliger in de gevangenis wat hij doet? Mijn ervaring is dat vele vrijwilligers zich belangeloos inzetten omdat gedetineerden mensen zijn en alle mensen nu eenmaal waardevol zijn. Zo simpel is dat, alhoewel dit tegenwoordig al te vaak wordt vergeten.

(Guido Verschueren, voormalig directeur van de Centrale Gevangenis Leuven.)