Het trieste lot van heksen in Ghana - Suzanne Vanhooymissen

Net daarom wou ik eigenlijk eerst geen reportage maken over de heksenkampen in het noorden van Ghana, bang om in clichés te vervallen en om het zoveelste verhaal te zijn over ‘hekserij’ in Afrika. TV laat weinig nuance toe, dus een reportage maken over deze heksenkampen is moeilijk, zonder de Ghanese cultuur als achtergesteld voor te stellen. Wat het jagen op heksen betreft zit daar natuurlijk wel een grond van waarheid in maar een vergelijking met onze situatie vandaag zou niet echt eerlijk zijn, hoeveel ‘heksen’ hebben er bij ons ooit op de brandstapel gestaan…

Toch heb ik besloten om dit verhaal te brengen, omdat deze heksen door bijna niemand worden gehoord. Waar het echt om gaat is hoe moeilijk het leven is voor vrouwen, en dan vooral weduwen, in het noorden van Ghana. Ik wil hun verhaal vertellen, zij moeten wat hen het meest dierbaar is achterlaten, hun thuis, hun gezin, hun familie. Allemaal om een loze beschuldiging en omdat een kip toevallig op de verkeerde wijze is gestorven…

Stel je voor dat eender wie je op elk moment van hekserij kan beschuldigen. Omdat iemand gestorven is en jij hem of haar te vaak hebt bezocht, omdat het kind van je ‘rival’ (de tweede vrouw van je man) ziek wordt of sterft. Of gewoon omdat iemand gedroomd heeft dat jij hen kwaad wou doen. Hekserij is dan de officiële reden waarom je wordt verstoten, maar meestal is het jaloezie wat daarachter schuilgaat. Omdat jullie gezamenlijke man liever bij jou slaapt, omdat iemand jaloers is op jouw succes, de oogst van je land, je slimme kinderen. Of simpelweg omdat jij iemand geld geleend hebt en hij/zij je niet meer kan terugbetalen…

Daarnaast is er natuurlijk ook in die verafgelegen gebieden nog een groot onbegrip en een gebrek aan kennis van de ‘westerse’ geneeskunde. Wanneer een kind of een jong persoon plots sterft, is dat ‘tegen de natuur’, daar moeten wel ‘hogere krachten’ mee gemoeid zijn! Het zijn dan vooral die vrouwen die geen man meer hebben om hen te verdedigen en weinig familie die voor hen opkomt, die op zo’n moment echt verjaagd zullen worden. Diegenen met een sterk netwerk zijn een minder makkelijke prooi, als genoeg mensen achter je staan, kan een beschuldiging wel afgewend worden. Heel soms worden ook mannen beschuldigd van hekserij en verjaagd, maar dat blijft een heel kleine minderheid.

Als zo’n beschuldiging dan serieus wordt genomen, wordt de vrouw naar het stamhoofd van het dorp gebracht. Hij oordeelt of de beschuldiging gegrond is. Zoja, dan moet de vrouw voor een fetish priester gebracht worden om haar schuld of onschuld te bepalen. Dat gebeurt aan de hand van een ritueel - een offer - voor het orakel. Vaak een dure aangelegenheid en de familie heeft weinig keuze. Tijdens dat ritueel wordt een kip of een haan geslacht en de manier waarop die sterft bepaalt of de heks schuldig is of niet.

Gespreide vleugels naar de hemel gericht zijn een bewijs van onschuld, gespreide vleugels naar de grond gericht is een teken van zekere schuld. Alles daartussenin is eigenlijk open voor interpretatie door de fetish priester… Wie onschuldig is mag in principe blijven, wie schuldig is (en dus zeker een heks) maakt beter dat ze snel weg is, want mishandeling door andere dorpsgenoten valt bijna niet te vermijden. Ook als je onschuld ‘bewezen’ is, is het toch vaak te laat en wordt je vroeg of laat ook weggejaagd.

De enige plek waar deze vrouwen nog terecht kunnen is één van de heksenkampen in het noorden van Ghana. Het bekendste en grootste kamp is Gambaga, kleinere vind je in Kpatinga, Nabuli, Gnani, Kukuo, Bonyasi en Gushegu. Die kampen staan telkens onder de leiding van een fetish priester die ook fungeert als dorpshoofd of chief. Hij is de bewaarder van het orakel van dat dorp en het is dankzij de aanwezigheid en de kracht van dat orakel dat de heksen daar ‘onschadelijk’ gemaakt worden. Sommigen moeten op geregelde tijdstippen een soort toverdrankje drinken (vaak een mengeling van bloed, modder, kruiden etc.) dat dan hun toverkrachten teniet zou doen zolang ze in de buurt van het orakel wonen.

De ‘heksen’ hebben dus weinig keuze, ze zijn veroordeeld tot een leven samen in het kamp. Sommigen hebben wel nog familie die in hun onschuld gelooft, zij krijgen regelmatig bezoek en financiële hulp. Bij de meeste is de armoede echter schrijnend. Ze overleven door het land van boeren uit de buurt te bewerken en soms heeft het kamp zelf ook een stukje grond waar de vrouwen op mogen oogsten. Maar de oudste leden van het kamp moeten het vaak hebben van bedelen en liefdadigheid, omdat zij vaak te zwak zijn om nog echt op het land te werken. Desondanks zijn de meeste vrouwen echt blij om in het kamp te mogen wonen, daar zijn ze veilig en worden ze met rust gelaten. Zonder de kampen zouden velen zwaar mishandeld of zelfs vermoord worden. Er zijn genoeg voorbeelden van vrouwen die niet op tijd in een kamp geraakten en geslagen werden tot de dood, of levend in brand gestoken zijn.

Gelukkig zijn er hier en daar wel lokale mensen die zich het lot van de vrouwen aantrekken. Vaak zijn het priesters, maar soms ook gewone mensen uit de buurt die hen een beetje trachten te helpen. Simon Ngota is bijvoorbeeld zo’n maatschappelijk werker. Dankzij hem kreeg ik toegang tot drie kampen, Gushegu, Kpatinga en Nabuli, die ik voor mijn reportage bezocht. Ngota heeft een klein project opgericht dat mede gefinancierd wordt door Europeanen die Gushegu bezoeken tijdens een reis of via-via over zijn werk hebben gehoord. Samen met zijn vrouw Evelyn, enkele van zijn kinderen en een aantal vrijwilligers helpt hij de heksen in deze drie kampen. Bij diegenen waar de familie een terugkeer van de ‘heks’ verlangt (vaak pas na tientallen jaren!), zal Ngota op bezoek gaan bij het dorpshoofd en een mogelijke terugkeer onderhandelen.

Soms duurt dat proces jaren maar toch lukt het regelmatig om een vrouw te laten terugkeren naar haar oorspronkelijke dorp. Nadien bezoekt Ngota de vrouw nog geregeld om te kijken hoe ze ‘thuis’ behandeld wordt, het risico dat ze opnieuw beschuldigd (en mishandeld) zou worden blijft immers altijd groot. Als de dorpelingen daarentegen het gevoel hebben dat er dan iemand van ‘buitenaf’ zich het lot van de teruggekeerde heks aantrekt, zijn ze dan ook meer geneigd haar met rust te laten. Waar hij kan helpt Ngota bij dokterskosten, praktische zaken (zoals het aankopen van een slaapmatje) en schoolgeld voor kinderen of kleinkinderen. Voor het heksenkamp van Gushegu wist hij zelfs genoeg geld in te zamelen om een eigen waterput en watertank te laten installeren, zodat de vrouwen niet meer naar de rivier moeten om water te halen.

Het vertrouwen dat Ngota me schonk was cruciaal om toegang te krijgen tot de vrouwen in deze drie kampen. Dankzij hem durfden zij met me praten en kreeg ik de mogelijkheid om hen te volgen en hun verhaal vast te leggen in deze reportage.

Het lot van de verstoten vrouwen in deze kampen valt in geen geval te minimaliseren. Toch is het belangrijk om te benadrukken dat het slechts (en gelukkig maar) gaat over een minderheid van de Ghanese samenleving die op deze manier het ‘probleem’ van hekserij ‘oplost’. Mijn persoonlijke schatting (na research bij verschillende organisaties in het veld en publicaties van kranten en NGO’s) is dat in totaal zo’n duizend vrouwen in heksenkampen leven. Samen met een heleboel kinderen die mee verbannen werden en dus ook in isolatie opgroeien. Dit op een totale bevolking van ongeveer 24 miljoen Ghanezen…

Hoewel bijna de hele bevolking gelooft in één of andere vorm van hekserij/voodoo/fetish rituelen/… heeft het zich op de meeste, meer ontwikkelde plaatsen toch enigszins vermengd en geïntegreerd in de moderne samenleving. Enkel in het noorden van Ghana vind je het type heksenkampen dat ik voor mijn reportage heb bezocht. In het zuiden, waar ik zelf woon staan de meeste mensen versteld als ik erover vertel. Meestal hebben ze er gewoon nog nooit van gehoord, of weten ze er enkel vaag iets over ‘van horen zeggen’. Bovendien ben ik hier al heel wat mensen tegengekomen die verontwaardigd reageren als ik vertel wat ik heb gezien: “Dat zijn onze moeders en grootmoeders, zij die je als kind gedragen hebben en voor je zorgden, als ze echt kwaadaardig zouden zijn, zouden ze toch nooit zo voor ons gezorgd hebben. Wie haalt het in zijn hoofd hen zo te mishandelen?”.

Hier in het zuiden van Ghana hebben het Christendom en de Islam hekserij en voodoo op een heel speciale manier geïntegreerd. Wie vroom de regels van zijn/haar religie opvolgt zou namelijk minder vatbaar zijn om behekst te worden door traditionele voodoo. Dus als je elke zondag (of liefst zelfs elke dag) naar de kerk gaat, heb je eigenlijk niets te vrezen. Mensen geloven dus nog steeds wel dat iemand je kan beheksen, door middel van een toverdrank of een spreuk, maar je hebt zelf veel meer in de hand of die hekserij vat op je heeft. Het zal dan ook niet verbazen dat religie hier nog een heel sterke rol speelt in de samenleving. Anderzijds merk je ook de logische evolutie, wie beter en langer onderwijs heeft genoten, staat vaak ook sceptischer tegenover deze lokale gebruiken. Ik geloof dan ook dat de waarde die aan hekserij gehecht wordt in een samenleving een bepaalde graadmeter kan zijn voor de ontwikkeling van dat gebied. Voor de vrouwen uit mijn reportage is het wellicht te laat, maar voor hun dochters en kleindochters misschien nog niet.

Met dank aan: Witch-hunt Victims Empowerment Project van Simon Ngota (www.witch-hunt.org)

(Suzanne Vanhooymissen is freelance journaliste)
 

Vanavond (14/02 - 20u10) op CANVAS:  VRANCKX: De heksen van Gushegu (een reportage van de Nomaden-groep van Rudi Vranckx)