Justitie schiet op de boodschapper - Jan Nolf
Nu de nieuwe federale regering nog niet gevormd is, mogen de – zeldzame – kandidaat-ministers van Justitie nog herinnerd worden aan de resultaten van het verkiezingsonderzoek dat de VRT in samenwerking met De Standaard voerde. Daaruit bleek dat 82% van de Vlamingen het gevoel had dat enkel wie rijk en machtig is, wel weet hoe hij aan justitie kan ontsnappen. Iets wat niet weggelegd is voor de gewone burger: die wordt wel vermangeld.
Laat vooreerst duidelijk zijn dat niemand aan justitie moet “ontsnappen”. ‘Justice must be done and seen to be done’, luidt het ideaal.
De inverdenkingstelling van vader Jan Jacob voor misbruik van het inzagerecht (door de beelden van de ‘bottinnekes’ aan het werk in de Mortselse politiecel aan de Panorama-makers door te spelen) levert echter minstens vier vragen op.
Minst fundamentele vraag: de timing
Meer dan een jaar lang was Jan Jacob over het ‘lek’ niet meer verhoord. Op de zittingsdag van de Kamer van Inbeschuldigingstelling (KI) bleef de aangetekende brief onbesteld: niemand thuis. De ochtend daarna opgehaald, vergt het weinig empathie om zich de shock in te denken voor een al getraumatiseerde familie.
Het is gewoonweg onmogelijk de vraag niet te stellen omtrent het ‘chilling effect”: de daver op het lijf van wie zich verweert tegen een justitie die niet alleen blind, maar vooral doof bleef. Met als resultaat de noodkreet die iedere vader in de plaats van Jan Jacob zou geslaakt hebben.
Zelfs na Panorama weerklonk nergens een ‘sorry’. Ineens nu slaat de kilte van de ijskoningen van justitie opnieuw toe. Onmenselijk, ondraaglijk, en dus ook onrechtvaardig.
Tweede vraag: Welk misdrijf?
Art. 400 ter Strafwetboek sanctioneert pas sinds 1998 het gebruik van in een strafdossier verkregen inlichtingen wanneer dit “tot doel en tot gevolg heeft” dat het verloop van het gerechtelijk onderzoek gehinderd wordt of inbreuk gemaakt wordt op het privéleven of ook de “morele integriteit” van een in het dossier genoemde persoon.
De wetgever heeft uitdrukkelijk een te ruime toepassing van die nieuwe mogelijkheid willen vermijden. Dat blijkt niet alleen uit het feit dat dit ‘bijzonder opzet’ noodzakelijk zou zijn. Als extra voorwaarde werd nog toegevoegd dat het nagestreefde misbruik ook effectief resultaat zou geven. Toen werd vooral gedacht aan geweldpleging, baldadigheden of bedreiging van getuigen.
Ook in dit geval?
De privacy van de gemaskerde ‘bottinnekes’ kan in geen geval geschonden zijn. Hun namen werden zelfs nooit eender waar vernoemd sinds de KI eind 2013 nochtans de opheffing van hun anonimiteit beval – een opmerkelijke stap.
Dat de ondertussen internationaal gelauwerde Panorama-reportage een nieuw strafonderzoek veroorzaakte is een voor justitie jammerlijke nuance waard. Het zijn eigenaardig genoeg pas de verwarde en verwarrende uitlatingen van procureur Herman Dams als reactie op de reportage die procureur-generaal Yves Liégeois plots tot een nieuw onderzoek overtuigden.
Het is vervolgens diens ziedende commentaar tijdens zijn eigen “ongeziene” persconferentie van 26 februari 2013 die professor Hendrik Vuye in De Morgen van 1 maart 2013 als een voorbarige publieke veroordeling omschreef. Opnieuw: niet het gevolg van wat Jan Jacob verklaarde, maar van een voortvarende Yves Liégeois himself.
Ook dan werd het onderzoek selectief beperkt tot de discussie over de beweerde verwisseling van een eerste “relaas” van de substituut van dienst.
Ook de naderhand samengestelde Commissie van 3 parketmagistraten uit Antwerpen, Gent en Brussel (de troika als historisch unicum op de limiet van de legaliteit) liet geen enkel onderzoek naar de kern van de zaak toe: met name over een opdracht van het parket tot ‘platspuiten’ die de fatale inzet van de ‘bottinnekes’ zou verklaren.
Sinds de Panorama-reportage wil het parket-generaal de ‘bottinnekes’ inderdaad plots wel vervolgen: dat voortschrijdend inzicht dateert echter niet van 2013, maar – merkwaardig – pas van mei 2014. Zou die timing ook maar een toeval zijn?
Klokkenluiders blijven aangeschoten wild
In een interessante Omzendbrief van een jaar voor de Panorama-uitzending had de toenmalige procureur-generaal Yves Liégeois het zelf over het gevaar van “inertie” van een parket-generaal om enig onderzoek in eigen rangen te voeren.
De Hoge Raad voor de Justitie verdedigde nochtans in haar Deontologische Codex een “recht op verontwaardiging” inzake wantoestanden. Tot dusver geen plicht dus: geen “Indignez-vous” zoals de oproep van Stéphane Hessel.
Klokkenluiders binnen justitie blijven daardoor aangeschoten wild: verraders van een kaste, op zwarte lijsten allerlei gezet. En dat, terwijl misdrijven spontaan melden, voor magistraten nochtans hun uitdrukkelijke beroepsplicht is: gebeiteld in art. 29 van het Wetboek van strafvordering.
Integendeel lijken het wel hogepriesters in de eigenwaan van het machtsbehoud. Het eigen falen wordt gewroken op de boodschapper. Nochtans is falen per essentie menselijk en dus te vergeven als het erkend en uitgelegd wordt.
Dat zou pas de ziel en boodschap van een ‘nieuwe justitie’ zijn: “ook wij zijn mensen: sorry”.
Die houding zou ook waardig zijn in navolging van een nederige Jan Jacob. “Jonathan heeft fouten begaan, maar dat verdiende hij niet”, herhaalt zijn vader steeds.
Terug naar de ethiek van het recht
In een autoritaire samenleving wortelt justitie in de psychologie van het bevel. Gehoorzaamheid wordt gevoed door angst voor straf. Een steeds uitgebreider repressieapparaat volstaat dan voor bikkelharde orde die meteen ook ‘recht’ moet voorstellen.
In dergelijke samenleving is er geen ruimte voor enig ethisch motief voor het opnemen van verantwoordelijkheid. Integendeel, leerde wijlen professor Koen Raes, “angst is een reden om burgers morele verantwoordelijkheid te ontzeggen”. Immers durven we dan niet ethisch te handelen want we zijn te bang.
Verzet of burgerlijke ongehoorzaamheid is per definitie illegaal, maar kan volgens Koen Raes best ook legitiem zijn. Als alle bestaande procedures uitgeput lijken, vragen niet beantwoord worden en essentiële rechten ontzegd worden, biedt punctuele wetsovertreding een gewetensvolle en waardige uitweg.
Jan Jacob heeft niet alleen zijn verdomde en verdoemde plicht gedaan als vader, maar ook als burger. Niet alleen voor Jonathan, maar – zonder het toen te beseffen - voor ons allemaal.
Geen “collateral damage”, maar “collateral advantage” kan een topadvocaat uit het Limburgs drugsproces hier pleiten.
(De auteur is ere-vrederechter. Hij twittert als @NolfJan)
VRT NWS wil op vrtnws.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst. Wilt u graag zelf een opiniestuk publiceren, contacteer dan VRT NWS via moderator@vrt.be.