Hoe groot is de sociale fraude? - Pacolet en De Wispelaere

De vraag stellen is het antwoord suggereren. Dat is bij elk opinieonderzoek het dilemma. Ook zich de vraag stellen welke vragen niet gesteld zijn, is suggestief. En met welke antwoorden wel en met welke niet wordt rekening gehouden door de politiek is volledig afhankelijk van de keuzes die de politieker zelf maakt.

Ook in vroeger waardeonderzoek bleek het belang dat de bevolking hecht aan de sociale bescherming, en niet het minst de pensioenen en de ziekteverzekering. Maar evenzeer was er de bereidheid van de bevolking om bijvoorbeeld via een verhoging van de bijdragen extra te betalen voor een beter pensioen, liever dat nog dan langer te moeten werken, en voor een verplichte zorgverzekering.

Wij concludeerden in het verleden dat de politici selectief doof waren voor die signalen, en amper durfden te kiezen voor een verdere verbetering van de sociale bescherming.

Opvallend is overigens dat men in dergelijke enquêtes zich altijd veel negatiever uitdrukt over het fraudegedrag van de anderen dan over het eigen fraudegedrag. Het meeste afkeur krijgt diegene die een sociale uitkering geniet zonder er recht op te hebben, het minste afkeur krijgt het feit dat men een poetsvrouw in het zwart zou tewerkstellen, waarbij er evenzeer fraude is, de poetsvrouw de noodzakelijke sociale bescherming wordt ontzegd en de bijdragen en belastingen niet worden afgedragen, essentieel voor de betaalbaarheid van de sociale zekerheid.

Het valt op dat men in de bevraging die thema’s bevraagt die in de actualiteit zijn, zodat zij een ‘self fulfilling prophecy’-karakter krijgen. Dat wat men voorspelt ook zou uitkomen, doet ons dan even schrikken. Tien jaar terug organiseerden wij een internationaal symposium over hoe sociale en fiscale fraude de verzorgingsstaat ondermijnt, doordat het de financiering aantast, de sociale verworvenheden op de helling brengt, en door de mythe van uitkeringsfraude de legitimiteit zelf in vraag stelt.

Toch is het even schrikken dat 74% van de bevolking zich ondertussen ook zorgen maakt dat misbruiken de sociale zekerheid bedreigen. Dat is terecht zo, en voor 100% zouden wij zeggen. Maar tegelijk moet men goed beseffen dat het soms moeilijk te definiëren is wat misbruiken zijn. Duidelijker is fraude, het welbewust ofwel uitkeringen genieten waar men geen recht op heeft, of de bijdragen aan het stelsel ontduiken. Maar hoe omvangrijk zijn die fenomenen, en zijn die een majeur probleem om de verzorgingsstaat te ondermijnen?

Het is daarom belangrijk om een goede inschatting te maken van de omvang van deze fenomenen, en dit zowel op Belgisch als Europees vlak. Zo wordt in het Verkiezingsonderzoek 2014 ook door 68% van de respondenten bevestigd dat men bang is dat onze gezondheidszorg wordt bedreigd door buitenlanders die niet genoeg meebetalen. Er zijn hierover voor België ons geen cijfers bekend.

Vanwaar dan die onrust? De recente discussie in tal van Europese landen over de omvang van uitkeringsfraude en sociaal toerisme illustreren dat. Het aanbrengen van de werkelijke cijfers, zelfs al zijn het nog maar ramingen, kan een en ander in perspectief brengen.

Ook de noodzaak om Europees sociale en fiscale dumping te vermijden, zowel via de sociale bijdragen als de fiscaliteit, wordt algemeen erkend als probleem maar nooit becijferd. Misschien daarom dat 74% van de respondenten zich (onnodig) zorgen maakt dat “door het huidig Europees beleid goedkope buitenlandse arbeidskrachten jobs innemen”. Om toch een Belgisch cijfer te geven en meteen te ontkrachten. In 2009 zouden er in de bouw 80 513 gedetacheerden zijn, die mogelijk voor de bouw een probleem van sociale dumping of zelfs sociale fraude zou betekenen.

Maar bij verificatie blijkt dat dit certificaten van sociale verzekering in het buitenland zijn, en dat dit maar 35 937 unieke personen betreft voor een werkvolume van 8 545 VTE of 5% van de totale tewerkstelling in de sector.

Over de omvang van de fraude bestaan er in België nog steeds uiteenlopende cijfers op macro-economisch vlak, gaande van 4 tot 16% van ons BBP, wat een minderontvangst tegen een gemiddelde overheidsdruk van ongeveer 50% van 8 tot 32 miljard euro impliceert. Staatssecretaris voor de Fraudebestrijding John Crombez citeert in de Gemengde Commissie Fiscale hervorming nog het cijfer van 30 miljard euro, maar gedetailleerde ramingen ontbreken.

De cijfers circuleren ook in Europese studies en standpunten. Maar zij worden amper bevestigd door andere bronnen. Zo is nog recent een nieuwe Eurobarometer verschenen omtrent het zwartwerk in Europa. Op basis daarvan zou men voor België niet alleen kunnen vaststellen dat de omvang gedaald is, maar ook dat amper 4% van de bevolking zich zou schuldig maken aan zwartwerk. Voor Europa bedraagt het ontvangen mediaan (50 % ligt er boven, 50% er onder) bedrag uit zwartwerk 300 euro per jaar. De vroegere Eurobarometer (2007) gaf aan dat het 6% was voor België, en nauwelijks 0,2 tot 0,4% van het BBP bedroeg.

Onze eigen inschatting van de omvang van het zwartwerk reveleerde op basis van een gelijkaardige bevraging dat 14% toegaf in het zwart te werken, wat een percentage van het BBP opleverde van 0,6%. Tot daar de waarde van wat enquêtes op het eerste gezicht kunnen opleveren.

Daarom dat wij oproepen dat de overheid prioriteit geeft aan het valoriseren van wat zij zelf weet over de fraude, door de cijfers te publiceren over de inspanningen die zij doet om de fraude te bestrijden, over de fraude (of fouten) die men betrapt of ontdekt via inspecties en controles, en de rechtzettingen en recuperaties daaromtrent.

Zo weet de burger dat er wel degelijk een kans is dat men gecontroleerd wordt (misschien moet dat zelfs toenemen; via de informatisering en ‘datamining’ op deze informatie zal dat ook ‘automatisch’ toenemen), en zal gecorrigeerd worden, en zelfs beboet. Op basis van dergelijke controles en rechtzettingen raamden wij in het verleden het ontduiken bij de sociale zekerheid van loontrekkenden al op 6%, terwijl men in de Nationale Rekeningen het nog hield op ongeveer 0,7%.

Zo kan het gebeuren dat er recent een controverse ontstond over de omvang van de uitkeringsfraude. In 2010 hadden wij er de jaarverslagen van alle sociale parastatalen op nagelezen en toen konden wij ongeveer 100 miljoen euro uitkeringsfraude identificeren die ontdekt was en teruggevorderd kon worden.

Op datzelfde moment publiceert de toenmalige staatssecretaris voor Fraudebestrijding dat er exact evenveel opbrengst is in de strijd tegen uitkeringsfraude en bijdragefraude van telkens 34 miljoen euro. Maar dit is slechts de extra opbrengst via de opsporingsdienst  SIOD. Wanneer in 2010 staatssecretaris Clerfayt de opbrengst van de fiscale fraudebestrijding op 4,2 miljard euro situeert, komt er ook een meer globaal cijfer van staatssecretaris Devlies van 387 miljoen euro. Sindsdien is de opbrengst door de verbeterde fraudebestrijding van overheid en sociale parastatalen er verder op vooruitgegaan.

Zo steeg de ontdekte fraude bij uitkeringsgerechtigden werklozen bij de RVA van 70 miljoen euro in 2008 naar 81,6 miljoen euro in 2013 en indien wij alle terugvorderingen bekijken van de RVA (bijvoorbeeld bij andere takken sociale zekerheid) is dit ondertussen reeds 127 miljoen euro geworden.

De overheid zou gerust een globalisering van alle inspanningen kunnen rapporteren, waarin alle inspanningen en ‘opbrengsten’ van de inspecties en controles in kaart worden gebracht, om zo de burger gerust te stellen dat fraude succesvol wordt bestreden … en om de fraudeur af te schrikken.

Zelfs op beperkte schaal leerde ons eigen onderzoek dat de baat van de fraude vooral ligt bij het voordeel dat men heeft (dat is immers per definitie de essentie van fraude), en dat men vooral ook vindt dat de kans om betrapt te worden (wat ons zou kunnen weerhouden van te frauderen) gering is, en dat de overheid om efficiënt de fraude te kunnen bestrijden, gerust haar controle-inspanningen (en dus ook de sancties) kan opdrijven.

Uit het Verkiezingsonderzoek 2014 leren wij nu dat 80% van de respondenten vindt dat de mogelijkheid van fraudeurs om vervolging af te kopen moet worden beperkt. Vindt men dan dat niet alleen de fiscale ruling en minnelijke schikkingen uit den boze zijn, maar dat ook de fiscale regularisatie waar wij na een eenmalige bevrijdende aangifte, aan een derde golf bezig waren, verwerpelijk zijn? Die kans om te doen wat de bevolking wenst, is dan verkeken.

Zoals boven reeds gesteld, naar de opinie van de burger wordt ook niet altijd geluisterd om de maatregelen die men kan nemen, te nemen. ‘Wat baten kaars en bril als de uil niet zien en wil’ zou men kunnen zeggen. Afgezien van het feit dat opinieonderzoek ons hier enkel iets zegt over de perceptie van de problemen en niet de werkelijke omvang.
 

(Prof. dr. Jozef Pacolet en Frederic De Wispelaere, onderzoekers in Leuven.)