Weg met de opkomstplicht! - Edi Clijsters

Hoewel. Als je op die hoogdag het gemopper hoort en de lange gezichten ziet (*) vraag je je toch af of het zo'n goed idee is, mensen te verplichten aan verkiezingen deel te nemen.

Voor alle duidelijkheid: wettelijk is de Belgische kiezer (m/v) slechts verplicht zich naar het stemlokaal te begeven; daarom ook is 'opkomstplicht' de enige correcte term. Eens in het stemhokje heeft die kiezer het volste recht een ongeldige of blanco stem uit te brengen. Hij heeft dan aan de opkomstplicht (enerzijds) voldaan en vervolgens van zijn stemrécht (anderzijds) al dan niet gebruikt gemaakt.

Die opkomstplicht heeft overigens ook in België niet altijd bestaan. Zij werd slechts ingevoerd toen in 1893 onder druk van liberalen en socialisten een drastische verruiming van het kiesrécht werd doorgevoerd, waardoor het aantal kiesgerechtigden met één klap vertienvoudigde van ruim 136 000 tot meer dan 1, 3 miljoen. Om de parlementaire weerslag van die drastische democratisering te temperen kregen meer begoede en/of 'verstandiger' kiezers twee of drie stemmen ter beschikking, zodat zij een duidelijk overwicht behielden (met ruim 1,25 miljoen stemmen voor minder dan 520 000 kiezers, tegenover zo'n 850 000 kiezers met slechts één stem). De opkomstplicht moest dan maar de minder gemotiveerde burgers naar het stemhokje drijven, in de veronderstelling dat juist zij vooral zouden stemmen voor de gevestigde machten – een veronderstelling die toen verpletterend juist bleek.

Tegelijk werd de opkomstplicht echter ook verdedigd door de grote voorvechters van de democratisering, socialisten en Daensisten. Die vreesden dat veel arbeiders, loontrekkenden en ambachtslui door de bourgeoisie onder druk zouden worden gezet om weg te blijven uit de kieslokalen. Als zij zich op een wettelijke verplichting konden beroepen konden ze die druk omzeilen; en eens in het stemhokje was de stemming uiteraard geheim.

Zo. Daar komt dus de opkomstplicht vandaan. Maar ... zijn er anno 2014 ook redenen om ze te handhaven ? Want laten we wel wezen: juist omdàt iets verplicht wordt, zullen mensen vaak geneigd zijn die verplichting aan hun laars te lappen. Sinds 1949 schommelt het percentage thuisblijvers tussen tien en vijf procent; het aandeel blanco en ongeldige stemmen tussen vijf en acht op honderd. In feite stijgt sinds 1995 de participatiegraad nauwelijks nog boven 90 %.

Aangezien 'dienstweigeraars' zelden of nooit worden vervolgd of beboet, ziet de realiteit er nu zó uit dat thuisblijvers, ongeldige en blanco stemmen al ruim 15 % van het kiezerscorps vertegenwoordigen. Dat is niet niks. Die 'TOB-fractie' zou met een écht proportionele zetelverdeling de tweede grootste worden. Gek toch: partijen geven miljoenen uit aan kiescampagnes in de hoop enkele procentjes vooruit te gaan, terwijl ze die grote potentiële oogst gewoon laten verkommeren.

Maar, zo stellen de voorstanders, zonder die opkomstplicht zou het nog veel erger zijn. Gelijk hebben ze. Waar geen opkomstplicht bestaat is de deelname aan verkiezingen beduidend lager (behalve natuurlijk in het ook in dit opzicht voorbeeldige Skandinavië). En dat is niet goed. Want het zijn de mensen die het laagst op de sociale ladder staan die het eerst afhaken. Zonder opkomstplicht krijg je dus toch weer een soort discriminatie ten voordele van wie er – intellectueel of materieel – beter aan toe is.

Sinds de 'zwarte zondag' in november 1991 wordt voor het handhaven van de opkomstplicht nog een ander argument gebruikt. Als je de mensen de kans geeft gewoon thuis te blijven, zo heet het, zal het aantal foert-stemmen fors verminderen. Maar dat is slechts in schijn een voordeel. In werkelijkheid zijn die foert-stemmen een goede 'thermometer' om aan te duiden hoe ziek de patiënt is – lees: hoe groot de kloof tussen burger en politiek is geworden. Als je die thermometer weggooit, kan dat op termijn evengoed de gezondheid van de democratie schaden. Dat verplichte deelname het foert-stemmen in de hand zou werken is trouwens nog door geen enkel ernstig onderzoek aangetoond.

De mensen die de opkomstplicht willen afschaffen argumenteren vooral dat in een volwassen democratie de burger nog altijd best voor zichzelf kan uitmaken of hij (m/v) van een recht gebruik wil maken of niet. Alles wel beschouwd is dat gewoon een kwestie van respect voor de kiesgerechtigde.

Zij erkennen én respecteren graag dat de geleidelijke democratisering van het stemrecht ontzettend veel strijd en offers heeft gekost (nog in 1902 vielen op een week tijd tien doden toen woelige betogingen voor algemeen stemrecht bloedig werden neergeslagen). Het ging daarbij echter wel om een strijd voor politieke en sociale gelijkberechtiging: om het veroveren van een recht, niét van een bijkomende plicht.

Zoals in vele andere aspecten des levens kan ook hier het motto gelden dat niet alles wat màg, daarom ook moét. En de geniale cartoonist ZAK voegde daar nog een dimensie aan toe: “Stemplicht afschaffen? OK. Maar dan ook het zaag-recht !” Lees: wie niet eens de moeite doet om af en toe eens een uurtje of twee van zijn zondagochtend te investeren om aan te duiden hoe hij (m/v) het land wil zien evolueren, moet achteraf ook niet komen klagen dat allerlei dingen worden besloten die hij niet wil.

Die bedenking is meteen ook de beste repliek op het bezwaar dat het wegvallen van de opkomstplicht de stembusuitslag zou vertekenen in het voordeel van radicale partijen, die op een sterk gemotiveerd kiezerskorps kunnen rekenen. Et alors ? Dan moeten andere partijen maar wat meer inspanningen leveren om die 'zwijgende meerderheid' van gematigde burgers uit hun luie zetel te halen. Dat kost allicht enige moeite. En verklaart misschien waarom traditionele partijen van een afschaffen van de opkomstplicht niet willen weten.

De auteur is voormalig academicus, journalist en diplomaat en is lid van de Gravensteengroep.

(*) Ik kan iedereen die voorstander is van de opkomstplicht alleen maar vurig aanraden 's als bijzitter te gaan functioneren op een kiesbureau...