De erfenis van paus Benedictus - Hans Geybels

Laat me maar meteen met de deur in huis vallen: een theologische erfenis maken van het pontificaat van Benedictus XVI is onmogelijk. Om de werkelijke impact van deze paus te kennen, moeten we nog minstens een tweetal decennia wachten. Over 20 jaar zullen historici zien welke beleidslijnen van deze paus veel of weinig impact hebben gehad op de toekomst.
opinie
Opinie

Benedictus XVI versus Johannes Paulus II

Het beste bewijs daarvan levert de 20ste eeuw. Terwijl iedereen de mond vol heeft van Johannes XXIII of Johannes-Paulus II, komt in historische overzichten steeds vaker de figuur van Paulus VI bovendrijven. Op een ernstig bilan zullen we nog even moeten wachten.

Maar dat betekent niet dat er helemaal niets te zeggen valt. In vergelijking met Johannes-Paulus II vallen twee elementen onmiddellijk op. Tegenover de extraverte Pool, stond een introverte – haast timide – Duitser. In vergelijking met zijn voorganger is Benedictus XVI altijd een wat teruggetrokken figuur geweest die de schijnwerpers en de massa’s schuwde. Benedictus bracht wat rust na het uitbundige pontificaat van Johannes-Paulus II.

Studax gebleven

Terwijl Johannes-Paulus II de wereld afreisde, verkoos Benedictus zijn studeerkamer. In hart en ziel is hij steeds de professor en de studax gebleven waarmee hij zijn carrière begon. In dat opzicht stond de wereld verbaasd dat een paus met boeken op de proppen kwam. Normaal schrijft een paus encyclieken en exhortaties, maar geen boeken. Niet lang voor de aankondiging van zijn ontslag verscheen het derde en laatste deel van zijn trilogie over Jezus. Het was de vrucht van zijn jarenlange, persoonlijke omgang met Jezus. Bij het verschijnen van het eerste deel wees hij er uitdrukkelijk op dat het om een persoonlijk getuigenis ging en dat hij niet als paus schreef. Miljoenen exemplaren zijn in de hele wereld, inclusief ons land, verkocht.

Het Regensburg-incident

Het bekende Regensburg-incident (2006) moet in dat licht geïnterpreteerd worden. Het ging om een lezing die de paus gaf aan zijn oude universiteit en waarin een citaat verwerkte van een 14de-eeuwse Byzantijnse keizer. Die stelde dat de profeet Mohammed niets dan kwaad en onmenselijk in de wereld had gebracht. De paus sprak als professor en was zich daardoor van geen kwaad bewust, maar groot gedeelte van de moslimwereld stond op zijn kop. De paus heeft spoedig daarna de relaties met de moslimverantwoordelijken hersteld, wat heel wat diplomatie heeft gevergd. Het blijft jammer dat de wereld struikelde over één citaat dat uit de context gelicht werd. De Regensburgspeech blijft tot op dit moment een van de belangrijkste boodschappen van de paus voor de wereld.

Encyclieken

Benedictus XVI was een denker. Hij schreef tot nog toe een drietal encyclieken: allemaal theologisch doorwrochte documenten. De eerste encycliek, Deus Caritas est (2006) behandelde alle aspecten van de christelijke liefde. Liefde, net datgene waar de wereld zoveel behoefte aan heeft! Een jaar later verscheen Spe salvi over de hoop. Zijn laatste encycliek verscheen in 2009 en was eerder sociaal van insteek: Caritas in veritate. Ik schreef ‘tot nog toe’, want vóór de aankondiging van zijn ontslag, verwachtte iedereen nog een encycliek over het geloof. Die was in elk geval aangekondigd.

Toch op reis

Ondanks het feit dat Benedictus zijn studeervertrek niet graag verliet, maakte hij enkele belangrijke reizen. Zeer sterke signalen van dialoog gaf hij aan de moslimwereld door zijn reis naar Turkije (2006) en aan de joden door zijn bezoek aan Israël (2009). Wellicht heeft hij nog het meeste deugd beleefd aan zijn eerste “buitenlandse” reis: het bezoek aan de Wereldjongerendagen in Keulen (2005). Twee miljoen jongeren die ‘hun’ paus met hetzelfde enthousiasme bejegenden als Johannes-Paulus II. Hetzelfde enthousiasme trof hij aan in Sydney (2008) en Madrid (2011). Al bij al heeft deze paus toch 29 buitenlandse reizen op zijn actief.

In de herinnering

Hoe zal deze paus herinnerd worden? Zeker als theoloog. Maar misschien ook als de paus die een van de grootste kerkschandalen ooit moest trotseren. Tijdens zijn pontificaat ging er een domino van pedofilieschandalen aan het rollen. In chronologische volgorde: de VS, Ierland, Canada, België, Noorwegen, Oostenrijk en Australië. Vooral in ons land heeft die affaire diepe wonden geslagen. De langzame reacties van de kerkelijke hiërarchie deden vergeten dat in 2011 een krachtdadig document vanuit het Vaticaan paal en perk moest stellen aan seksueel misbruik in pastorale relaties. Alle bisschoppenconferenties moeten tegenwoordig beschikken over klare procedures wanneer ze geconfronteerd worden met dergelijk misbruik.


Of zal deze paus herinnerd worden voor zijn afscheid? Totnogtoe was er maar één paus in de hele geschiedenis die uit vrije wil afstand deed van de stoel van Petrus: Celestinus V (1294). Tussen haakjes: op 28 april 2009 bracht Benedictus een bezoek aan het graf van Celestinus en eerde hij diens graf door er zijn pallium op te leggen. Het is een bijzonder moedige beslissing om vrijwillig dit ambt op te geven, net omdat het zo onuitgegeven is in de geschiedenis. Een heel menselijke beslissing ook. Op 85-jarige leeftijd een wereldkerk leiden is wellicht te veel gevraagd van een mens, hoe valide ook. Misschien geeft zijn ontslag aanleiding tot het instellen van een maximumleeftijd op het pauselijk ambt

De cirkel is rond

Of zal hij herinnerd worden omwille van zijn nederigheid? In tegenstelling tot Johannes-Paulus II was dat van Benedictus veel kalmer. Hij nam tal van beslissingen in stilte, ook al ging het soms om zeer belangrijke, zoals het weigeren van de aartsconservatieve broederschap Pius X (de zogenaamde Lefèbvristen) om opnieuw toe te treden tot de katholieke kerk. In zowat alles was deze paus bescheiden en teruggetrokken, behalve in de liturgie. Ook als kardinaal had hij al een uitgesproken voorkeur voor een traditionele, tot in de puntjes verzorgde liturgie. Als paus heeft hij dat alleen maar extra cachet gegeven.


De cirkel is rond. Eén van de redenen waarom kardinaal Ratzinger de naam van Benedictus koos, is een verwijzing naar het pontificaat van Benedictus XV, de paus van de Eerste Wereldoorlog. Die paus wilde een vredebrenger zijn. Maar er was een tweede reden: het was een kort pontificaat en Benedictus was voldoende nuchter om in te zien dat zijn regering niet van lange duur zou zijn. Op het moment van zijn verkiezing was hij immers 78.

Geen ijzervreter

Van de vrees voor de ‘Panzerkardinal’ blijft niet veel over. Benedictus is zijn pontificaat onder een bijzonder slecht gesternte gestart. Zijn imago was dat van de staalharde, onwrikbare, rationalistische ijzervreter. Men moet van slechte wil zijn om dat nu nog vol te houden. Benedictus was een ander type paus dan Johannes-Paulus II, maar zijn regering speelde zich af in een nog moeilijkere periode. Zeker in het Westen, dat hem zo na aan het hart lag, liggen de pluralisering en de de-traditionalisering (het afscheid van de christelijke roots) nog lang niet achter de rug. Dat zullen de grootste uitdagingen blijven voor de opvolger van paus Benedictus XVI.

HansGeybels

(De auteur is docent aan de faculteit Theologie en godsdienstwetenschappen van de KULeuven.)

@Allen: reageren op deze bijdrage impliceert dat u zich schikt naar de regels voor deelname aan onze discussieforums; lees dus de regels - mod.

VRT NWS wil op vrtnws.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst. Wilt u graag zelf een opiniestuk publiceren, contacteer dan VRT NWS via moderator@vrt.be.

Meest gelezen