Neutraliteit en onpartijdigheid

Als dat al zou kunnen, moet de openbare omroep dus niet meer of minder onpartijdig zijn dan andere omroepen. Het idee daarachter lijkt me dat het Vlaamse audiovisuele landschap nu eenmaal niet toelaat dat elke gezindte haar eigen tv-station zou hebben.

Er zijn in dit land bijvoorbeeld maar twee grote omroepen die willen investeren in een Vlaams televisiejournaal. Die dagelijkse nieuwsuitzendingen moeten dus allebei onpartijdig zijn.

Onpartijdigheid is om te beginnen niet hetzelfde als neutraliteit. (Een woord dat overigens noch in het mediadecreet, noch in het redactiestatuut voorkomt.) Neutraliteit suggereert een zeker geur- en smakeloosheid. Hoe "neutraal" het begrip ook klinkt, het is een erg subjectief gegeven. Als er een conflict is in de regering, wat is dan de "neutrale" manier om daarover te berichten?

De regering zal vinden dat het hoogstens om een "meningsverschil" gaat. De oppositie zal vinden dat het om een "ruzie" gaat. Naar mijn inschatting zullen de meeste politieke journalisten vinden dat het meer is dan een "meningsverschil" wanneer de zaak ook het functioneren van de regering bemoeilijkt en dan zullen ze dat bijvoorbeeld "een conflict" noemen. Is dat neutraal?

De regering zal "meningsverschil" neutraler vinden. De oppositie zal vinden dat je de dingen moet benoemen: "ruzie". Waar het voor een openbare omroep om blijft gaan, is dat een meerderheid van Vlamingen erop blijft vertrouwen dat je iedereen op gelijke manier behandelt. De vinger op de zere wonde leggen hoort bij journalistiek. Maar je moet wel het vertrouwen behouden dat VRT Nieuws dat op een redelijke manier doet en dat het dezelfde vinger is voor iedereen.

Overigens zullen de meningen ook altijd verschillen over wat "onpartijdig" is. Wie een felle aanhanger is van wit, zal vinden dat VRT Nieuws veel te zwart bericht en omgekeerd. Feit is dat heel wat Vlamingen groot vertrouwen hebben in de VRT. (Zeven op de tien volgens onderzoek.) In algemene termen kan je dus niet zeggen dat VRT Nieuws opvallend partijdig zou overkomen bij een meerderheid van de bevolking.

Maar dan nog kan je over heel wat concrete dingen natuurlijk discussiëren. Daar dient de ombudsman ook voor. Om het debat aan te gaan met de buitenwereld én om intern het debat gaande te houden. De twee debatten bevruchten elkaar en dat is een goeie zaak. Maar intussen zijn we nog niet klaar met dat begrip onpartijdigheid.

"Objectief" is ook zo'n begrip dat onuitroeibaar is, ook al komt het in vrijwel geen enkele relevante tekst voor. "Objectief" suggereert dat er een objectieve, zeg maar wetenschappelijke manier is om de dingen te beschrijven en dat de journalist zich daaraan moet houden. Ik vrees dat dat een illusie is. Ondanks al hun "objectiviteit" zijn ook wetenschappers het lang niet altijd eens. En ook journalistiek gesproken is "objectief" geen evident begrip.

Als in Turkije journalisten hun baan verliezen omdat zijzelf of hun medium ervan verdacht worden Gülen-aanhangers te zijn, hoe moet een journalist dat dan "objectief" melden? Moet hij of zij erbij zeggen dat dat vragen oproept over de persvrijheid of net niet?

Een journalist die nooit enige duiding geeft of vragen stelt bij wat er gebeurt, doet eigenlijk zijn werk niet. En daarmee zijn we terug bij het vorige punt. Kritisch zijn en duiding geven zijn deel van de stiel, ook voor de journalisten van de grote zenders in dit land. Het principe is dat zo veel mogelijk mensen moeten kunnen blijven geloven dat de duiding fair is en dat de verschillende zenders voor iedereen even kritisch zijn.

Niet alleen voor de omroepen, maar voor alle journalisten geldt dat "woord en wederwoord" een belangrijk principe is. In het redactiestatuut van VRT Nieuws staat daarover:

"Onpartijdigheid houdt niet in dat alle partijen en meningen in één uitzending worden behandeld. Een spreiding over verschillende uitzendingen en dagen is verantwoord. Hoe controversiëler het onderwerp, hoe meer ernaar gestreefd wordt om woord en wederwoord onmiddellijk na elkaar te geven."

Wie een felle aanhanger is van wit, wil natuurlijk dat wit in elke uitzending het laatste woord heeft. Maar dat zou nu juist niet getuigen van onpartijdigheid. Terwijl het fysiek onmogelijk is om alle partijen of meningen in elke uitzending aan bod te laten. Soms zal dus de ene aan bod komen en later of ergens anders de andere. Sommige reacties die we krijgen, zijn ook het gevolg van het feit dat een politicus geweigerd heeft om te reageren.

Het gebeurt vaker dan u denkt. Wel geldt dat over het geheel van het VRT-aanbod de relevante reacties en wederwoorden gegeven moeten worden. Hoe ernstiger de beschuldiging, hoe sneller woord- en wederwoord op elkaar moeten volgen. Wat is "ernstig", wat is "snel"? Kijk, daar ligt de ruimte voor het debat.

Het zou u kunnen verrassen, maar er zijn naar mijn idee wel degelijk beperkingen aan de onpartijdigheid. In mijn visie zijn dat er drie: het Vlaamse karakter van de omroep, de wetenschappelijke consensus en mensenrechten.

De VRT is de openbare omroep van de Vlaamse Gemeenschap binnen de federale staat België. Als Vlaamse wielrenners winnen, als de Rode Duivels scoren, dan is de VRT blij. Als Tia Hellebaut nog nahijgend van het podium stapt waar ze net haar gouden medaille heeft gekregen, dan gaat VRT Nieuws niet kritisch interviewen over die kleine onvolkomenheid die er misschien nog was in de vierde stap van de aanloop naar de sprong. Nee, dan is de VRT mee gelukkig met de overwinning.

Is dat onpartijdig? Eigenlijk niet. Maar de VRT is nu eenmaal de Vlaamse omroep in België en dus is het logisch dat die omroep blij is met Vlaamse en Belgische overwinningen. Dat betekent ook dat we meer aandacht zullen besteden aan nieuwjaar en het kerstfeest dan aan het boeddhistische feest asalha pula. Natuurlijk sijpelen ook islamitische en joodse feesten binnen in onze uitzendingen. Er zijn nu eenmaal heel wat mensen in Vlaanderen die ze vieren en hetzelfde geldt voor Chinees nieuwjaar.

Hoewel de VRT altijd een open blik op de wereld moet houden, is het logisch dat er in dit soort zaken een voorkeur is voor wat relevant is voor de Vlaamse gemeenschap in België.

Onpartijdigheid betekent niet dat elke visie evenveel gewicht moet krijgen. Dat betekent bijvoorbeeld dat VRT Nieuws niet verplicht is om mensen die de maanlanding ontkennen evenveel gewicht te geven als de professoren in de sterrenkunde aan onze Vlaamse universiteiten. Tot hier lijkt dat vrij evident. Maar wat dan met de klimaatopwarming?

Ook daar is er een duidelijke meerderheid in wetenschappelijke kringen, ook aan de Vlaamse universiteiten: het klimaat warmt op en dat wordt (minstens mede) veroorzaakt door de mens. Mag iemand die die status quo uitdaagt dan nooit op de VRT? Daar is geen taboe rond. Maar áls zo iemand zou worden uitgenodigd, zou de interviewer minstens moeten duidelijk maken dat dat niet het standpunt is van de meerderheid van de gespecialiseerde wetenschappers, wereldwijd én in Vlaanderen.

Op dezelfde manier moet de VRT ervan uitgaan dat de evolutietheorie de best beschikbare verklaring biedt voor wat in de natuur en in fossielen aan bewijsmateriaal wordt gevonden. In elk geval een betere wetenschappelijke verklaring dan de letterlijke schepping in zeven dagen. De VRT moet ervan uitgaan dat vaccins in de regel helpen en dat de werking van aromatherapie niet bewezen is.

Het is best mogelijk dat VRT Nieuws een reportage maakt over aromatherapie maar dan zeggen we dat er wel bij. De VRT is zelf geen universiteit. VRT Nieuws kan niet anders dan het academische debat en de evoluties in de wetenschap nieuwsgierig volgen en geregeld proberen de wetenschap te vertalen naar het grote publiek.

Dissidente stemmen zijn dan zeker niet uitgesloten, maar VRT Nieuws moet ze wel kaderen als dissidente stemmen.

De openbare omroep is vóór democratie en vóór mensenrechten. Daar is VRT Nieuws niet onpartijdig in. In het redactiestatuut staat:

"De interviewer grijpt in als standpunten worden ingenomen die indruisen tegen de rechten van de mens of die discriminerend zijn."

Tja, wat is ingrijpen? Het betekent in elk geval dat de interviewer niet de indruk mag laten dat stellingen die ingaan tegen mensenrechten of de democratie banaal of vanzelfsprekend zijn. Dat betekent niet dat de microfoon dicht moet, wel dat een interviewer duidelijk aan de kijker, lezer of luisteraar moet laten weten dat het om verregaande uitspraken gaat die belangrijke principes geweld aandoen. Maar dat betekent niet dat extreme meningen niet aan bod kunnen komen. In de richtlijnen over onpartijdigheid staat:

"Extreme meningen moeten aan bod kunnen komen. Maar maak dan ook duidelijk dat het om een extreme mening gaat. Geef er (het juiste nvdr.) gewicht en context aan."

VRT Nieuws heeft er terecht kritiek voor gekregen dat Syriëstrijder Younes Delefortrie te weinig weerwerk kreeg toen hij in een VRT-studio geïnterviewd werd. Daar moeten dus lessen uit getrokken worden. Aan de andere kant is er dus geen taboe rond extreme meningen, áls dat weerwerk gegarandeerd kan worden.

VRT Nieuws moet ten slotte altijd aan de kant staan van de nuance in het debat. Dat is niet hetzelfde als stadhuistaal gebruiken, dingen omzwachtelen of weigeren om problemen te benoemen. Dat moet VRT Nieuws nu juist niét doen.  De dingen mogen benoemd worden zoals ze zijn. Maar er zijn altijd meerdere kanten aan een zaak, er is altijd nog wel een ander argument dat ook genoemd kan worden vóór we tot een te snelle conclusie komen, zelfs al is de tijdsdruk in de media onvermijdelijk groot. Onpartijdigheid betekent ook dat je aan de kant probeert te staan van wie goed geïnformeerd wil zijn en genuanceerd wil oordelen.

VRT heeft richtlijnen over onpartijdigheid en die vindt u hier.