God heeft het altijd gedaan - Bert De Vroey

Bert De Vroey is buitenlandverslaggever bij VRT nieuws en volgt al jarenlang onder meer terreur en religie.

Het zijn barre tijden voor God. Van alle kanten wordt Hij aangeklaagd. God zet aan tot geweld en moord, en God verbiedt de mensen om dood te gaan als ze dat willen. God verbiedt seks en genot, en tegelijk is God nu ook vrouwen aan het bepotelen en aanranden. God houdt de mensen dom, en God leert ze te veel praatjes. God wordt beladen met alle zonden van Israël - ja, ook die van Israël. Maar net zo goed met die van Saudi-Arabië, of van rechts-conservatieve krachten in Europa of de VS wanneer die met de Bijbel zwaaien. God is in de hoek geduwd en moet zich weren en verdedigen.

De aanzwellende kritiek op God wordt doorgaans gestaafd met een verwijzing naar de Europese of westerse ‘verlichtingswaarden’: vrije meningsuiting, gelijkheid van man en vrouw, vrijheid en democratie. Dat zijn prachtige ideeën en waarden om voor te strijden.

Meer zelfs, het zijn lijnen in het zand: de grenzen waarbinnen we debatteren, niet waarover we debatteren als we nadenken over hoe we de samenleving willen vormgeven. Maar de kritiek op God gaat uit van de veronderstelling dat God zelf die verlichtingswaarden ondermijnt, tegenhoudt of regelrecht in het vizier neemt – en niet bepaalde groepen mensen die in God geloven.

Bovendien klinkt er heel dikwijls een onmiskenbare ondertoon van superioriteit door in die kritiek op godsdiensten en God: wij, westerlingen, zijn zoveel wijzer en verder geëvolueerd dan andere culturen. Wij weten al dat God een kwalijk verzinsel is, zij nog niet - de stakkers. Er roert zich een groeiende groep van verlichtingsfundamentalisten, die alles wat met God te maken heeft willen uitbannen - als asbest of cfk’s, schadelijke stoffen die je moet verbieden.

Eerlijk gezegd, ik heb ook grote twijfels over God. Het is een vreemde snuiter die heel wat verschillende gedaanten aanneemt. Soms is Hij woest en agressief, soms juist behulpzaam en verzoenend. Soms laat Hij Zijn volgelingen helpen en de kant kiezen van armen en verdrukten, soms laat Hij hen vechten en vernietigen. Natuurlijk zou je je gaan afvragen of zo’n God wel kan bestaan en of Hij niet beter kan opkrassen.

Maar het bannen en verketteren van God en alle godsgelovigheid lijkt me geen constructief idee. Want om te beginnen heeft God soms lange tenen: hoe meer je hem weg wenst, hoe meer Hij zich zal roeren. Ten tweede blijkt geloof iets heel algemeen-menselijks te zijn, wijd verbreid en diep historisch verankerd. En ten derde benader je de God-gelovigen daarmee als kleine onvolwassenen, die zelf geen verantwoordelijkheid zouden dragen voor hoe en wat ze geloven. God als gevaarlijk speelgoed: beter afpakken, voor er ongelukken mee gebeuren.

Een tijd geleden las ik het prachtige boek van Philipp Blom ‘Het verdorven genootschap’, over de Verlichtingsfilosofen uit het Parijs van de 18e eeuw. De belangrijkste protagonist in dat verhaal is Denis Diderot, en die was helemaal niet zo antigodsdienstig. De rabiate godsdiensthaat kwam er pas met de Franse Revolutie, en al heeft die Europa de belangrijke streefdoelen van liberté, fraternité en égalité opgeleverd - de revolutie mondde ook uit in een orgie van intolerantie en geweld.

Ook na de mislukking van dat Franse avontuur bleef de Verlichting een inspiratiebron voor gewelddadige en imperialistische expedities. De premisse van het koloniaal systeem was steevast de veronderstelling dat westerse landen superieur waren aan andere culturen, en dus het recht hadden om uitheemse gebieden te veroveren en onderwerpen. Die superioriteit werd deels in godsdienstige termen verpakt - het christendom was het superieure geloof - , maar deels ook als een westerse beschavingsmissie.

Dramatisch genoeg kon die missie enkel worden uitgevoerd door de geroemde verlichtingswaarden op te schorten. Vrijheid, vrije meningsuiting en mensenrechten golden blijkbaar niet voor de onderworpen volkeren. Ook vandaag is dat nog steeds een patroon in de relaties met de buitenwereld.

Het is allemaal uitentreuren herhaald, bekend en geweten – maar in het debat van vandaag wordt het ook telkens weer vergeten: het Westen preekt verlichtingswaarden, maar treedt ze tegelijk voortdurend met voeten. Op die manier is de verlichtingsmissie niet echt - excusez le mot - geloof-waardig. Juist die tegenstrijdigheden voeden rancune en antiwesterse agressie.

Een opiniesite als deze is misschien niet de plek voor een breed filosofisch debat. Maar als journalist vertrek ik van de feiten, trends en ontwikkelingen, en probeer ik die te begrijpen. Empathie is, in een steeds diverser wordende samenleving, een journalistieke opdracht en kwaliteit. Uiteraard moet empathie gepaard gaan met kritische analyse.

Ook het godsgeloof in al zijn vormen verdient een empathische benadering. Mensen geloven al duizenden jaren in God; het niet-geloven is erg jong. Bovendien willen tal van niet-gelovigen zich toch graag vermeien in fantasy-werelden van halfgoden en mythische figuren, of in schimmige newage-mystiek. God doet iets met mensen en mensen doen van alles met God. Dat is zo breed en tijdloos en fundamenteel dat je dat fenomeen niet zomaar kan wegideologiseren.

Ook in Europa is God terug van weggeweest. Soms eist Hij inderdaad een ruimte en invloed op die we Hem - terecht – ontzegd hadden in de voorbije eeuw. Dan moeten we God weer op Zijn plaats zetten. God moet ook tegen een grapje kunnen en tegen satire – daar moeten we niet bang voor zijn. Maar God als zodanig wegwensen, vervloeken en aanklagen, zal alleen maar gelovigen kwetsen en afzonderen. Dan zijn we weer vertrokken voor nog een rondje polarisatie: een rondje dat hoogstwaarschijnlijk een gevaarlijke vicieuze cirkel wordt. Het zijn de gelovigen die we moeten aanspreken op onwettig en onaanvaardbaar gedrag, en niet hun godgelovigheid.