Billie Holiday zong over pijn, het leven en de liefde - Annelies Moons

'Comes a rainstorm, put your rubbers on your feet // Comes a snowstorm, you can get a little heat // Comes love, nothing can be done'. Dit waren de allereerste woorden van Billie Holiday die ik hoorde.

Het is zondagavond en ik rijd over de steenweg tussen Mechelen en Leuven. Ik ben onderweg naar een nieuwe week als student en dat is op dat moment nog best spannend. In mijn cd-speler: een net aangekochte compilatie. ‘Essential Jazzsingers’. (Ik vond het dringend tijd om naar jazz te beginnen luisteren en had me dus een verzamelbox van vier euro aangeschaft – lang leve de onafhankelijke platenshop!)
 

Na die eerste zinnen zette ik noodgedwongen mijn auto stil aan de kant van de weg, naast zo'n huis met neonverlichting en frivole gordijnen aan de voorgevel. Ik wist toen nog niet dat Billie op haar veertiende dezelfde job uitoefende als de vrouwen daarbinnen. Dat kon ik ook nog niet weten. Op dat moment stelde ik me vooral de vraag: “wie is dit, en waarom heeft niemand mij deze muziek ooit eerder met lichte dwang in de oren gepropt?” Het nummer liet mij niet los, het bleef zichzelf steeds opnieuw afspelen in mijn hoofd, like a broken record. Ik sprak er mensen over aan; hadden zij wel eens van Billie Holiday gehoord? “Ja”, luidde dan meestal het antwoord, “dat is die vrouw van 'Strange Fruit'.”

Ik heb die mensen toen niet van antwoord gediend, en dat wil ik nu graag even rechtzetten. Ja, Billie Holiday was die vrouw die 'Strange Fruit' zong, een belangrijk nummer in de muziekgeschiedenis en de zwarte burgerrechtenbeweging, zo doorleefd gezongen dat het iedereen bij de keel grijpt. Maar Billie Holiday was nog zo veel meer.

Ik groeide op en verdiepte mij verder in het oeuvre van Holiday. Ik bekeek de film 'Lady Sings The Blues' uit 1972, met Diana Ross in de hoofdrol. Na een aantal jaren dacht ik dan eindelijk wél echt te weten wie Billie Holiday was: een jazzicoon, een fantastische zangeres maar een getroebleerde vrouw, een slachtoffer van slechte mannen en drugs. Weer mis: Billie Holiday was nog zo veel meer.

Hoevéél meer besef ik nu pas echt, nadat ik een week lang met Kurt Overbergh (artistiek directeur van de AB) New York heb doorkruist op zoek naar Billie Holidays sporen, haar invloeden, haar persoon. Holiday was een vrouw met een ongelooflijk gevoel voor humor, die bovendien graag kookte, zo vertelde haar beste vriendin Annie Ross. Een warme vrouw, die altijd hielp waar ze kon. Maar ook eentje die zichzelf al eens met haar vuisten verdedigde wanneer dat nodig was in het New Yorkse nachtleven. Zij was een vrouw die wist wat ze wilde en daar ook om durfde te vragen, ook wat de liefde (voor één nacht) betrof. Op die manier heeft ze heel wat mannen, maar ook vrouwen leren kennen. Wanneer ze een vrouw zag met wie ze wel eens de lakens wilde delen, stapte ze erop af met de openingszin: “Hi, I’m William”. Daarmee was alles duidelijk. Billie Holiday had een onbegrensde liefde voor haar honden, die ze overal mee naartoe nam. Haar gevoel voor stijl, met vossensjaals en nertsjassen en die wereldberoemde witte bloem in het haar, was legendarisch.

Maar lang voor de glamour, zelfs lang voor de microfoon, was er Harlem, waar het voor Billie allemaal begon. In een straat vol speakeasies – bars in kelders – liep ze van tafel tot tafel om de gasten met haar liedjes te vermaken. Het gerucht doet de ronde dat andere vrouwen de fooien op tafel opraapten met hun mond of zelfs hun vagina. Dat weigerde Billie: zij was een 'Lady' – al zou ze die bijnaam pas jaren later krijgen. In die groezelige kelders werd ze ontdekt, waardoor ze stilaan in andere, grotere, meer prestigieuze clubs kon spelen. Café Society bijvoorbeeld, ook niet meer dan een kelder, maar wel één met status. Op die plek zou ze 'Strange Fruit' voor het eerst brengen. Als allerlaatste nummer in haar show, met slechts één spot op haar gezicht. Na de laatste woorden doofde de spot. Wanneer hij weer aanging, was Billie verdwenen. Zo dwong ze het publiek om na te denken over de boodschap van het nummer.

Veel later pas kwam de glamour en werd Billie Holiday de best betaalde artieste op 'Swing Street' – 133rd Street. Een straat, zo berucht dat elke taxichauffeur je er automatisch heenbracht wanneer je vertelde dat je wilde uitgaan op The Street. Billie kreeg er de bijnaam 'Queen of Jazz' en ook Frank Sinatra werd een grote fan. Hij kwam regelmatig naar haar kijken en bedankte haar later zelfs op haar sterfbed, voor haar muziek en alles wat ze hem had geleerd. Billie op haar beurt was ook fan van Sinatra, net als van Bessie Smith en Louis Armstrong en, wel, “she was a fan of everyone”, aldus opnieuw Annie Ross.

Het klopt dat deze geniale muziekcarrière wordt overschaduwd door een heel donker verhaal van mishandeling en drugs. Deze thema's keren ook regelmatig terug in Billie Holidays muziek. Neem nu ‘My Man’: “My man, he beats me too. What can I do?” Mede dankzij de film met Diana Ross is dit het eerste beeld dat in ons opkomt wanneer we aan Billie Holiday denken. Een pijnlijk lot voor een emotioneel én technisch onnavolgbare zangeres. Het woord 'frasering' is zo vaak gevallen, daar in New York. De manier waarop Billies zinnen in de melodie gedrapeerd worden. Schijnbaar moeiteloos, maar iedereen die probeert mee te zingen gaat onvermijdelijk de mist in. (Ik daag je uit, probeer het!) Er zijn dan ook weinig artiesten die haar signature songs durven te coveren. In de woorden van Annie Ross: “it would be stupid to try to sing like her, she was unique.”

Billie Holiday imiteren is nutteloos, naar haar opkijken niet meer dan normaal. Er zijn doorheen de jaren eindeloze tribute-albums verschenen: Annie Ross zelf maakte er eentje, maar ook Cassandra Wilson en - misschien wel de beste ooit – José James brachten een eerbetoon uit. “Everybody I know loves Billie Holiday, she lives on in all of us”, vertelde die laatste. En José heeft gelijk. Want Billie zong over pijn, over het leven en het liefde. En zelfs in 2015 leven meisjes van vijfentwintig diezelfde boodschap.

Het spijt me, Billie, dat ik je ooit heb durven te herleiden tot “die vrouw van 'Strange Fruit'”, tot “die jazzzangeres met een drugsprobleem.” Je was meer dan dat. Je bént zo veel meer dan dat.

(Annelies Moons maakte een documentairereeks voor Radio 1, samen met Kurt Overbergh (AB), te beluisteren op radio1.be.)