Behandel IS als een sekte - Johan Braeckman

De auteur wijst op de vele gelijkenissen tussen sekten en groepen die terreur zaaien. Hij stelt voor om de kennis die we hebben over sekten toe te passen op IS. Beter begrijpen kan leiden tot beter aanpakken.

Aanslagen in Tunesië, Koeweit en Frankrijk. Eerder ook in New York, Boston, Madrid, Toulouse, Londen, Brussel, Parijs en in vele andere westerse steden. De lijst van aanslagen in Afrika en het Midden-Oosten is nog veel langer. Er lijkt geen week voorbij te gaan of islamitische fundamentalisten zien ergens kans om volstrekt onschuldige mensen te vermoorden. Vaak blazen ze ook zichzelf op, of komen ze om in een vuurgevecht met de politie. Velen hopen er op om gedood te worden, zodat ze als martelaar naar het paradijs kunnen.

De daden zijn vreselijk, de theologische naïviteit die er achter schuilgaat is stuitend.

Geen link tussen geloof en terreur

Zou een volmaakte god werkelijk van zijn gelovigen verlangen dat ze kinderen doden? Zou hij echt mensen waarderen die zichzelf opblazen in de overtuiging daarvoor te worden beloond met eeuwige seksuele geneugtes? Als verklaring voor de aanslagen verwijst men vaak naar frustraties van de daders, sociale en economische achterstand, racisme, Israël en Palestina, werkloosheid, enzovoort. Het kan allemaal gedeeltelijk waar zijn, maar het onmiskenbare feit blijft dat ze zelf voortdurend ook religieuze motieven aangeven.

Diegenen die hun terreurdaad overleven en bereid zijn om erover te praten, zijn hierover vaak bijzonder helder. Zo zei Mohammed Bouyeri, de moordenaar van Theo Van Gogh, tijdens zijn proces: “Ik heb gehandeld uit geloof. En ik heb zelfs aangegeven dat als het mijn vader was geweest of broertje had ik precies hetzelfde gedaan.”

Natuurlijk betekent dat niet dat er een logische link bestaat tussen religie en terreur, noch dat terreur uitsluitend voortkomt uit religieuze opvattingen. Anders Behring Breivik vermoordde 77 mensen maar was niet religieus gemotiveerd. De Bende van Nijvel zeer waarschijnlijk ook niet, evenmin als de Rote Armee Fraktion, de Cellules Communistes Combattantes, het Iers Republikeins Leger of de ETA. Extreme religieuze opvattingen kunnen een rol spelen, net zoals extreem nationalistische, politieke of ideologische overtuigingen.

Verknipte waarden en normen

De opmerking van Mohammed Bouyeri dat hij evengoed zijn vader of broer zou vermoorden, mocht zijn overtuiging hem daartoe nopen, doet denken aan het verhaal van de Russische tiener Pavlik Morozov, die, onder Stalin, in 1931 zijn vader aanklaagde bij de autoriteiten. Vader Morozov verzette zich volgens zijn zoon tegen de gedwongen collectivisering.

Tijdens het proces riep de vader naar zijn zoon: “Maar ik ben het, je vader!” Daarop richtte de zoon zich tot de rechter en zei: “Het is waar dat hij ooit mijn vader was, maar ik beschouw hem niet meer als zodanig. Ik handel niet als een zoon, maar als een communist.”

Vader Morozov werd veroordeeld tot dwangarbeid en nadien vermoord. Een jaar later werden Pavlik en zijn broer dood teruggevonden. De pers en het regime beweerden dat ze door familieleden waren afgemaakt, uit wraak voor de getuigenis van Pavlik tegen zijn vader. Hierop pakte men vijf familieleden op, waarvan er vier werden geëxecuteerd. De waarheid is moeilijk te achterhalen, maar naar alle waarschijnlijkheid zijn de broers vermoord door een neef, na een banale ruzie om een wapen. Die neef zou vervolgens zelf de vijf familieleden hebben aangewezen als daders.

Hoe het ook zij, Pavlik Morozov groeide al snel uit tot een communistische held, een martelaar van de goede zaak, zodanig onbaatzuchtig dat hij bereid was om zelfs zijn eigen vader op te offeren, een ‘heldendaad’ die hij vervolgens met de dood moest bekopen. Generaties kinderen in de Sovjet-Unie werd aangeleerd om hem als een rolmodel te zien. Het verklikken van familieleden was niet laf of immoreel, maar getuigde net van een hoogstaande moraal, van burgerzin en van trouw aan de staat. Het verhaal illustreert hoe verknipt onze waarden en normen kunnen worden onder een foute, verstikkende ideologie.

Sekten en terreur

Wie denkt dat terreurdaden plegen het meest zinvolle is wat hem te doen staat in het leven, is niet plots tot die opvatting gekomen. Hij heeft zich daar deels laten van overtuigen, deels zichzelf overtuigd. Ons brein is kwetsbaar voor ongenuanceerde opvattingen, voor zwart-wit-tegenstellingen, voor simpele analyses van de wereldorde en van de menselijke conditie en voor beloftes op een betere, zelfs paradijselijke situatie. De mentale besmetting met onzinnige en gevaarlijke opvattingen werkt beter bij wie onzeker is, op zoek is naar een identiteit die respect afdwingt en naar een groep die je het gevoel heeft erbij te horen.

De manier waarop terreurgroepen functioneren is daarom zeer vergelijkbaar met de structuur en werking van sekten. Ook sekten plegen soms terreurdaden, veelal naar zichzelf toe. Zo sleurde de Amerikaanse dominee Jim Jones, stichter van de “volkstempel” (People’s Temple), meer dan negenhonderd sekteleden mee de dood in. Jones bracht hen ertoe collectief zelfdoding te plegen door cyanide te drinken. Wie weigerde, werd ertoe gedwongen of werd neergeschoten. Kinderen kregen een dodelijke inspuiting.

IS behandelen als een sekte

De terreurgroepen waarmee we de voorbije jaren zijn geconfronteerd voldoen aan alle criteria om als sekten te worden beschouwd. Jim Jones stichtte een eigen gemeenschap in Guyana, “Jonestown” genoemd. De overeenkomsten met het door Islamitische Staat gestichte kalifaat zijn opvallend. Sekteleden zonderen zich af van de samenleving en van hun familie, ze laten zich slechts zeer eenzijdig informeren, ze hebben pseudowetenschappelijke en irrationele denkbeelden, ontwikkelen een moreel superioriteitsgevoel en menen dat de rest van de mensheid dwaalt.

Ze zijn bereid om nagenoeg alles te doen wat hun leider van hen verlangt en houden elkaar nauwlettend in de gaten. Mogelijke dissidenten worden vaak psychologisch of fysiek hard aangepakt. In het geval van Islamitische Staat worden ze geliquideerd. Stalin, die leider was van een gigantische sekte, roeide ze met honderdduizenden tegelijk uit.

Sekten worden reeds tientallen jaren grondig bestudeerd. De verworven inzichten moeten bruikbaar zijn om terreurgroepen te begrijpen en effectief te bestrijden.

(Johan Braeckman is filosoof aan de UGent.)

Meest gelezen