2017 wordt cruciaal jaar voor Turkije - Inge Vrancken

Inge Vrancken is hoofdredacteur van het VRT Journaal en volgt al jaren het Midden-Oosten en de internationale politiek.

Op 12 januari 2016 werd Turkije meteen opgeschrikt door een zelfmoordaanslag in het toeristische hart van Istanbul. Het begin van een jaar vol aanslagen die toegeschreven werden aan of opgeëist werden door terreurgroep IS, opgeëist door TAK - een radicale afscheuring van de PKK - en aanslagen door de PKK. De meeste doden vielen bij een zelfmoordaanslag op een Koerdisch huwelijksfeest in Diyarbakir – de dader werd gelinkt aan IS. Ook de aanslag op de luchthaven van Istanbul eind juni werd zo goed als zeker uitgevoerd door IS. In maart had een aanslag van TAK of ‘De Vrijheidsvalken van Koerdistan’ zeker 37 mensen gedood in Ankara. Een maand eerder was een gelijkaardige aanslag gepleegd. In december sloeg TAK weer toe, toen bij het stadion van Besiktas.

Turkije is het voorbije jaar meer en meer verwikkeld geraakt in de oorlog in Syrië, tot grondtroepen toe. Die toegenomen en meer zichtbare betrokkenheid maakt het land erg kwetsbaar. In de perverse geest van IS is Turkije nu een gerechtvaardigd doelwit. Als buurland van Syrië is het land extra kwetsbaar. Vorig jaar eiste IS in november - heel zeldzaam - een aanslag met een bomauto op in het zuidoosten van het land. De groep lijkt hoe langer, hoe minder te willen verbergen dat ze nu ook aan Turkije de oorlog verklaart. Daarnaast is er ook het geweld dat toegenomen is in het Koerdische conflict, een heel ander conflict dan de strijd met IS. Maar ook daar vallen doden en is geweld bloedig.

De strijd met de Koerdische PKK, die sinds half 2015 heropgelaaid is - toen het bestand tussen PKK en overheid afsprong – veroorzaakt veel leed en instabiliteit, vooral in het zuidoosten van het land. Aanvallen van actie en reactie. De PKK valt agenten en militairen aan. De Turkse overheid valt hen aan en stelt de avondklok in in heel wat Koerdische gebieden. Bij die strijd zijn volgens internationale organisaties zowat 2.500 doden gevallen. Niet alleen agenten, militairen en strijders. Ook gewone burgers, meegezogen in het conflict. Zowat een half miljoen mensen in het Koerdische zuidoosten zijn voor het geweld gevlucht en hebben hun huis verlaten. Drama’s die zich ver van de camera’s afspelen want journalisten worden in die gebieden door de overheid meestal niet toegelaten. De parlementsleden van de pro-Koerdische partij HDP - de derde grootste partij -, die onder meer die situatie in het zuidoosten aanklaagden, zitten intussen ook in de cel. Officieel op verdenking van banden met de PKK en het promoten van terrorisme.

Alsof de onrust in Turkije nog niet groot genoeg was, speelde de meest ingrijpende gebeurtenis van het jaar zich af op 15 juli. Rebellerende militairen proberen de macht over te nemen. Ze bombarderen het parlement in Ankara, bezetten de bruggen over de Bosporus in Istanbul en rijden met tanks op burgers in. De staatsgreep mislukt maar kost aan zowat 300 mensen het leven.

De president wijst al snel met een beschuldigende vinger naar de Gülenbeweging, een islamitische gemeenschap die draait rond leider Fethullah Gülen. De man leeft in ballingschap in de VS. De groep infiltreert de Turkse staat al jarenlang om van binnenuit tegenstanders buitenspel te zetten en de eigen invloed te verhogen. De kans bestaat zeker dat de groep (mee) achter de staatsgreep zat. Maar de bewijzen daartoe zijn ruim vijf maanden later nog altijd niet getoond.

Intussen zijn wel tienduizenden ambtenaren, onderwijzers, advocaten, politieagenten, militairen … ontslagen, aangeklaagd of opgesloten. Een actie om het staatsapparaat uit te zuiveren - van de Gülenisten en hun sympathisanten. Maar of al die beschuldigden echt banden hebben met de Gülenbeweging, of er bewijzen zijn van eventuele betrokkenheid bij de couppoging en of de beschuldigden en verdachten ook een eerlijk proces krijgen, is zeer twijfelachtig. Dat lokt veel kritiek uit, ook internationaal.

Turkije glijdt hoe langer hoe meer weg van een normaal functionerende democratie. En dat baart zorgen. Grote zorgen. Wanneer ik dit schrijf, zitten in Turkije 81 journalisten in de cel. Nog nooit zaten zo veel journalisten in één land in de cel. Een tweet, een artikel, een mening … het lijkt erop dat je om élke reden in de cel kan belanden als journalist.

Dat Europa weinig steunbetuigingen uitte aan het adres van Turkije, na die mislukte staatsgreep, is in Ankara in het verkeerde keelgat geschoten. De Turken nemen Europa dat gebrek aan solidariteit bijzonder kwalijk. De relatie was sowieso al erg lauw, zeker na de omstreden vluchtelingendeal. In maart sloot de Europese Unie een deal met Turkije om de vluchtelingenstroom naar Europa te stoppen. Turkije krijgt in ruil enkele miljarden en het vooruitzicht op visumvrij reizen tussen de EU en Turkije. Maar de deal rammelt aan alle kanten en dat werkt de Turken danig op de zenuwen. Het doet het land het geweer van schouder veranderen.

Tijdens de zomer heeft Turkije de strijdbijl met Rusland begraven en dié banden aangehaald om tegelijk de banden met Europa te lossen. Die nieuwe vriendschap bracht zelfs een bestand in Syrië voort, onderhandeld door onder meer Turkije en Rusland. Ook Iran was betrokken, een opmerkelijke driehoek. Het ene land - Turkije - wil de Syrische president Assad weg, het andere land - Rusland, en ook Iran - steunt hem. Voluit. Turkije wil op wereldniveau spelen, wil meer zijn dan een regionale speler. En die kans krijgt het land nu bij Rusland. Poetin zeurt ook niet over mensenrechtenschendingen, respect voor persvrijheid en repressie. Ook economisch vinden de twee elkaar.

“De wereld is groter dan vijf”, zei de Turkse president in september voor de Algemene Vergadering van de VN in New York – doelend op de vijf permanente leden van de VN Veiligheidsraad. Erdogan is ervan overtuigd dat geen enkele wereldmacht groot genoeg is om haar wil aan alle andere landen op te leggen. Daarom moeten wereldmachten allianties sluiten om de wereld en het internationale systeem te veranderen.

Turkije wil in zo’n alliantie zitten, met Rusland dus. In 2017 zal de Turkse president alles op alles zetten om zijn eigen macht en de positie van Turkije te verstevigen. Een idee dat een hele groep Turken genegen is.

Dit voorjaar mogelijk al zal de president via een referendum de grondwet laten aanpassen naar een presidentieel systeem waarbij zijn eigen macht uitgebreid wordt. De huidige spanning, het geweld en de instabiliteit overtuigen een deel van de Turken ervan dat er méér kans is op vernieuwde rust en stabiliteit als Erdogan de macht (nog) steviger in handen heeft. De andersdenkenden vrezen in relatieve stilte de gevolgen van zo veel macht in één paar handen. Maar zij letten op hun woorden. De gevolgen kunnen immers groot zijn. De president zal met het referendum het voor hem gewenste resultaat binnenhalen. Hoe het dan verder uitdraait, zal 2017 duidelijk maken.