Wordt 2017 even goed voor Poetin als afgelopen jaar? - Jan Balliauw

Jan Balliauw is Rusland-specialist bij VRT Nieuws. Hij was enkele jaren correspondent in Moskou.

In het World Trade Center in Moskou zijn meer dan 1.400 journalisten samen gestroomd voor de jaarlijkse grote persconferentie van president Poetin. Er zijn meer buitenlanders dan anders. De belangstelling voor de Russische leider is sterk toegenomen in 2016. De Moscow Times publiceerde op zijn voorpagina onlangs nog de veelzeggende titel: ‘The Year That Putin Won’, het jaar dat Poetin heeft gewonnen. Poetin heeft een goed jaar achter de rug. Veel dominostenen vielen zoals hij dat wilde. En hij moest er zelfs weinig voor doen. 2016 was het jaar dat Rusland slapend rijk werd.

Poetin toont zich tijdens de hele persconferentie heel zelfverzekerd. Hij verheft nooit zijn stem. Tijdens de persconferentie zijn er naar mijn gevoel ook meer kritische vragen dan anders. En buitenlandse journalisten moeten niet zoals vorige jaren wachten tot helemaal op het einde. Niet alleen Poetin, maar ook veel Russen voelen zich blijkbaar goed in hun vel. Volgens een peiling van het onafhankelijke Levada-centrum kijken 53 procent van de Russen optimistisch naar 2017, zeven procent meer dan eind vorig jaar. Van waar komt dit optimisme?

Het gaat economisch in Rusland weer wat beter. In vergelijking met het rampjaar 2015 heeft de Russische economie zich in 2016 licht hersteld. De achteruitgang ligt dit jaar onder de 1 procent, wat meevalt na de -3,7% in 2015. De laatste twee maanden staan de indicatoren overigens weer op groen, wat wijst op een lichte groei. De olieprijzen stijgen ook weer en dat vertaalt zich in Rusland meteen in positieve economische indicatoren. De fundamentele problemen blijven, maar met meer oliegeld kan de aanpak van die problemen weer wat uitgesteld worden.

Maar het optimisme komt vooral uit de geopolitieke evolutie die in 2016 grotendeels in het voordeel van Rusland uitpakte. In de Verenigde Staten werd Donald Trump gekozen, iemand die tijdens de campagne duidelijk zei dat hij met Rusland beter wil samenwerken. Hij steekt zijn bewondering voor Poetin niet onder stoelen of banken. Zelfs een erkenning van de annexatie van de Krim is voor Trump bespreekbaar. Sinds 8 november denkt men in Moskou te maken te hebben met een verkozen president in Washington waarmee deals zijn af te sluiten. Zowel Poetin als Trump blijven in deze periode voor de inauguratie opmerkelijk vriendelijk voor elkaar, ze vermijden heel bewust iedere vorm van kritiek op elkaar.

Ook in Europa gaat alles naar wens voor het Kremlin. De onverwachte brexit kwam als een aangename verrassing voor Moskou want het stortte de Europese instellingen in een nooit geziene crisis. In Bulgarije is inmiddels een vroegere MIG-piloot verkozen tot president. Rumen Radev wil de banden met Moskou aanhalen. Hij heeft zich uitgesproken tegen de EU-sancties tegen Rusland. In vier belangrijke EU-landen - Duitsland, Frankrijk, Italië en Nederland - staan volgend jaar verkiezingen op de agenda die de EU helemaal overhoop kunnen halen. Eurosceptische partijen zoals de PVV, Front National, Alternative für Deutschland en 5 Stelle, zouden het wel eens heel goed kunnen doen. Veel van die partijen hebben goede banden met Moskou. Hun leiders worden geregeld opgevoerd op Russia Today, net als UKIP-leider Nigel Farrage, het gezicht van de brexit. Hoe meer de EU verdeeld is, hoe beter voor Rusland. Want de EU heeft Rusland zwaar onder druk gezet met ingrijpende economische sancties na de crash van vlucht MH17.

Tijdens zijn persconferentie net voor Kerstmis giet Poetin nog wat olie op het vuur. Volgens hem is de EU veel te federalistisch. “Brussel neemt meer beslissingen dan de Opperste Sovjet van de Sovjet-Unie,” zegt hij. Hij voegt eraan toe dat sommige landen problemen hebben met de migratiepolitiek van de EU en daar meer bij betrokken willen worden. Volgens Poetin kan Rusland ook perfect met individuele EU-lidstaten contacten onderhouden als de EU zijn interne problemen niet kan oplossen. Russische leiders hebben nooit veel moeten hebben van supranationale structuren. Ze hopen nu dat de EU zoveel interne problemen krijgt, dat die zich niet echt met internationale politiek kan bezighouden. Dat vacuüm wil Moskou maar wat graag opvullen.

Dit alles gebeurt zonder dat Rusland er veel voor moet doen, toch niet openlijk. De migratiecrisis heeft over het Europese continent een golf van irrationele angst en onvrede verspreid die het voortbestaan van het Europese project ondermijnt.

Achter de schermen is Rusland wel druk bezig, zeker als je de Amerikanen mag geloven. Cozy Bear and Fancy Bear, die de Democratische partij server hackten, waren volgens de Amerikaanse inlichtingendiensten fronts van de FSB en GRU, de binnenlandse en de militaire inlichtingendienst van Rusland. En ze wilden zelfs de verkiezingen zo beïnvloeden dat Trump zou winnen, zegt de CIA. President Obama zet in de nadagen van zijn presidentschap er nog 35 Russische diplomaten voor uit het land, de grootste uitwijzing sinds de Koude Oorlog. Poetin, en ook Trump, doen de zaak af als een niemendalletje. Poetin ontkent iedere Russische betrokkenheid en zegt op zijn persconferentie dat die hacking door eender wie kan uitgevoerd zijn, met een laptop, thuis rustig liggend op een sofa. Trump stelt zelfs de geloofwaardigheid van de CIA in vraag, ongezien voor een verkozen president.

In het Westen groeit ook de vrees dat Rusland instrumenten van de democratie gebruikt om een pro-Russische evolutie te bevorderen. Zo is de vrijheid van meningsuiting intelligent gebruikt om de gehackte emails van de Democraten te verspreiden. Via de klokkenluiderswebsite Wikileaks, die kan rekenen op nogal wat goodwill nadat het pijnlijke informatie verspreidde over hoe Amerikaanse politici en instellingen beslissingen nemen.

Ook wijzen de inlichtingendiensten op het gevaar van de verspreiding van ‘fake news’. Ook dat lijkt volgens hen te passen in de Russische strategie. Zo beschuldigde de Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov Duitsland ervan een verkrachting in Berlijn van een 13-jarig meisje van Russische origine door migranten onder de mat te willen vegen. Het bericht, dat niet bleek niet te kloppen, werd uitvoerig gedeeld op Russische nieuwssites en sociale media. Honderden mensen kwamen zelfs op straat om te betogen tegen die verkrachting, voornamelijk aanhangers van ultrarechtse en anti-Islam bewegingen. In aanloop naar de verkiezingen in Duitsland in september 2017, volgens de Duitse inlichtingendienst het volgende doelwit van het Kremlin, wil Berlijn zelfs een speciaal centrum oprichten tegen desinformatie campagnes vanuit Rusland.

Ook in Syrië gaat alles naar wens voor het Kremlin. Poetin heeft het Westen meesterlijk buitenspel gezet. Door het sturen van gevechtsvliegtuigen, een relatief goedkope en weinig gevaarlijke operatie, heeft hij de militaire balans doen omslaan. Assad is nu aan de winnende hand, en slaagde erin Aleppo te heroveren. Hij kan nu onderhandelen vanuit een sterke positie.

Rusland is er ook in geslaagd om Turkije alsmaar verder los te weken uit het Westen, ook al is het een NAVO-lid en heeft het binnen het bondgenootschap de tweede grootste krijgsmacht na de VS. Turkije vond het Amerikaans geflirt met de Syrische Koerden maar niets, en heeft een afspraak gemaakt met Rusland: Turkije mag een bufferzone maken in Noord-Syrië en heeft in ruil niet geprotesteerd tegen de verovering van Oost-Aleppo, ook al werd dat verdedigd door rebellenfracties die Turkije steunt. Moskou probeert de situatie nu te verzilveren door samen met Turkije en Iran, de drie landen die militairen in Syrië hebben, een wapenstilstand te verzekeren. Die moet uitmonden in vredesonderhandelingen in de Kazachse hoofdstad Astana. De VS staat daarbij helemaal aan de kant, voor het eerst in vele jaren.

In 2017 zal Poetin proberen de successen van 2016 om te zetten in tastbare resultaten. Die komen dan net op tijd voor de campagne voor de presidentsverkiezingen in Rusland begint. Poetin kan dan met een nog geruster hart naar die verkiezingen trekken, waarvoor hij zich overigens nog altijd niet openlijk kandidaat heeft gesteld. De verkiezingen zijn gepland in maart 2018, over iets meer dan een jaar dus.

Vrede in Syrië, of iets dat er op lijkt, lijkt nu een prioriteit, want de Russen gaan het Syrische avontuur niet eindeloos blijven steunen zolang de eigen economie het niet beter doet. Om die economie te verbeteren, hoopt het Kremlin dat volgend jaar ook de sancties ten minste worden afgezwakt, misschien zelfs wel verdwijnen. De verhouding met Trump zal daarbij cruciaal zijn. Poetin kan bijvoorbeeld de Amerikaanse zakenman een rol in Syrië aanbieden in ruil voor minder sancties. Beide landen hebben in Syrië een gemeenschappelijk belang: de strijd tegen terreurgroep Islamitische Staat (IS). Trump zal als president minder bezwaren hebben om een alliantie aan te gaan met Poetin en dus ook de Syrische president Assad. Voor hem is Assad het minder kwaad in vergelijking met IS, ook al heeft Assad veel meer doden op zijn geweten en is hij rechtstreeks verantwoordelijk voor de gruwel in Syrië.

Toch zou 2017 ook wel eens het jaar kunnen worden van de grote Russische ontgoocheling. Het land ziet in Trump een mogelijke partner, maar die zal niet zomaar meegaan in wat het Kremlin wil. Voor Trump geldt het motto ‘America first’. Hij zal meer dan zijn voorgangers kijken naar de pure Amerikaanse belangen in de internationale politiek. De VS onder Trump zal zich minder aantrekken van de internationale orde, en zal even hard roepen en tieren als China en Rusland dat soms doen. En dat zou wel eens een probleem kunnen worden voor Poetin. Zoals kremlinologe Lilia Sjevtsova me onlangs zei in Moskou: Poetin kan maar onvoorspelbaar zijn als het Westen voorspelbaar is, met Trump is dat niet meer het geval.

Ook Europa zou wel eens een taaiere brok kunnen zijn dan veel Russen denken. De EU is een logge machine die maar moeilijk in beweging komt, maar die in tijden van crisis soms onverwacht grote stappen vooruit kan zetten. De uitspraken van Trump dat Amerika niet zomaar automatisch Europese bondgenoten zal beschermen, hebben bij veel Europese landen het denken over defensie grondig veranderd. Er zijn initiatieven genomen die moeten leiden tot een grotere Europese defensiesamenwerking. Tegelijkertijd hebben de EU en de NAVO na jaren vruchteloos onderhandelen, eindelijk een akkoord gesloten over meer samenwerking rond hybride oorlogsvoering (cyberaanvallen, inzet van milities zonder insignes,...). De brexit heeft ook niet belet dat de EU de sancties tegen Rusland onlangs weer verlengde met zes maanden.

Wat we alvast zeker weten, is dat we 2017 ingaan met veel onzekerheden. En dat maakt voorspellingen over Rusland, en zelfs over de wereldpolitiek, nog moeilijker dan anders. Ik heb de voorbije vijf jaar ook ervaren hoe snel alles kan veranderen, van de oorlog in Oost-Oekraïne tot de brexit en de verkiezing van Trump. We kunnen alleen maar hopen dat in 2017 de politieke leiders in de wereld voldoende gezond verstand hebben om ons niet in ondoordachte en gevaarlijke avonturen te storten.