2017: Wat met vluchtelingen? - Bert De Vroey

Bert De Vroey is buitenlandredacteur bij VRT.

2016 was het jaar waarin Europa zijn grenzen sloot voor de spontane, ongecontroleerde instroom van vluchtelingen en migranten. Dat lukte op de Balkanroute, maar nog lang niet in Italië. Buitenlandredacteur Bert De Vroey blikt terug op het voorbije jaar en kijkt vooruit naar wat 2017 kan brengen: een verdere beheersing van de migratiestromen of een nieuwe exodus als geostrategisch wapen? Een uitvoerig overzicht vol cijfers, al gaat er achter elk nummertje een mens en een verhaal schuil. 

In de loop van 2016 heeft Europa een radicale ommezwaai gemaakt in de aanpak van de vluchtelingencrisis. De Balkanlanden namen daarin het voortouw. Ze sloten één na één hun grenzen voor de mensenmassa die, zelfs tijdens de natte en koude wintermaanden, koers bleef zetten vanuit Turkije, via Griekenland, naar West- en Noord-Europa.

Toen tenslotte Macedonië de grens dichtgooide, werd het kamp van Idomeni maandenlang het pijnlijke symbool van de humanitaire vluchtelingencrisis. Tienduizenden migranten en asielzoekers uit Syrië, Afghanistan, Irak en een reeks andere landen kwamen vast te zitten op het Griekse vasteland. De Balkanroute was de facto afgesneden.

De deal die de EU daarna met Turkije sloot, officialiseerde die situatie. Europa stuurde een niet mis te verstane boodschap uit: Illegale migratie via de Griekse eilanden en de Balkan zal bestraft worden.

Wie daarentegen in Turkije keurig en rustig op een legale migratiekans blijft wachten, via zogenoemde resettlement- of hervestigingsprogramma’s, wordt beloond. Er werd zelfs een evenredig ruilprincipe voorzien: voor elke teruggestuurde persoon zou Europa er een andere hervestigen.

Voorlopig kan je bezwaarlijk concluderen dat die legale migratiekanalen op volle toeren draaien. Vanuit Turkije zijn er tot dusver nog geen 3.000 vluchtelingen resettled in EU-landen. Dat is een peulschil vergeleken met het totale aantal vluchtelingen dat volgens de UNHCR in Turkije verblijft: meer dan 3 miljoen.

Het aantal is ook verwaarloosbaar in vergelijking met de illegale instroom die in 2016 geregistreerd werd in Griekenland. Alles bij elkaar kwamen daar nog steeds meer dan 170.000 migranten en vluchtelingen aanzetten in overvolle bootjes. Maar het leeuwendeel kwam in de eerste maanden van het jaar, nog voor het akkoord met Turkije van kracht werd.

Om het in de (bedenkelijke) watermetaforen te zeggen: de stroom is inmiddels verdund tot een druppelsgewijs lek. Het blijft bij enkele tientallen mensen per dag die nu nog voet aan wal zetten op Lesbos, Chios, Samos, Leros, Kos of Kastellorizo – geen duizenden per dag meer, zoals een jaar geleden.

De deal ‘werkt’ dus – tenminste voor Europa. Voor Griekenland betekent het akkoord een steeds zwaardere humanitaire opgave, en het is zeer de vraag of die situatie in 2017 nog lang houdbaar blijft.

Voor Turkije is de deal enkel interessant als er voldoende tegenover staat: 3 miljard euro aan financiële hulp voor de vluchtelingencrisis op Turkse bodem, plus de liberalisering van de visa-regeling voor Turken die Europa willen bezoeken. Anders gezegd: Turkije kan het akkoord, uit onvrede met de tegenprestaties, op elk moment weer opblazen.

Het zogenaamde succes van de afsluiting van de Balkanroute heeft enigszins de indruk gewekt dat Europa de instroom van vluchtelingen en migranten nu beter onder controle heeft.

Dat is buiten de Italië-route gerekend. Langs de Italiaanse toegangspoorten van Sicilië, Zuid-Italië en Sardinië kwamen er in 2016 méér mensen Europa binnen (ca. 180.000) dan in 2015 (154.000).

Italië verdient lof en respect voor de manier waarop het die crisis blijft aanpakken. Na een eerste opvangperiode in kampen en centra worden asielzoekers nu systematisch gespreid over het hele land, waardoor je in bergstadjes en plattelandsgemeenten steevast een aantal Afrikaanse jonge mannen ziet rond hangen.

Noch voor die jongens, noch voor de bewoners is dat vanzelfsprekend; maar Italië weet op die manier de druk wel te beheersen en beheren.

Het model van de Turkije-deal inspireerde de EU tot vergelijkbare akkoorden met landen in Afrika. Niger, de draaischijf van de trans-Sahara-migratie naar Libië (en zo verder naar Italië), kreeg enkele weken geleden nog ruim 600 miljoen euro aangeboden, in ruil voor een kordatere aanpak van de smokkelnetwerken. Ook met andere landen, van Senegal tot Ethiopië, wordt onderhandeld om de migratie af te blokken.

De Europese beleidsmakers klopten zichzelf ook graag op de borst omdat de Turkije-deal mensenlevens zou redden. Er verdrinken inderdaad veel minder mensen tussen de Turkse kust van Klein-Azië en de Griekse eilanden. Toch noteerden we in 2016 een recordaantal drenkelingen en doden op de Middellandse Zee: meer dan 5.000 mensen lieten tijdens hun overtocht het leven.

Die macabere stijging heeft onder meer te maken met de grotere risico’s die vluchtelingen nemen om in Europa te geraken. Zo leek er dit jaar zelfs een nieuwe route in de maak, van Egypte naar Italië.

Die reis over zee is veel langer dan vanuit Libië en kan tot tien dagen duren. Op dat traject zijn er een aantal rampzalige schipbreuken geweest, met honderden doden. Voorlopig blijft het aandeel van de Egypte-route nog beperkt, maar de VN en Europa houden het angstvallig in de gaten.

Italië moet dus nog steeds een massale instroom verwerken. En net als Griekenland wordt het daarbij grotendeels aan zijn lot overgelaten, want de solidariteit vanwege de andere EU-landen is nog niet echt indrukwekkend.

Volgens het zogenaamde spreidingsplan of relocatieschema mogen Italië en Griekenland een aantal asielzoekers (en met name asielzoekers die een ernstige kans maken op asiel) doorsturen naar andere EU-landen. Dat plan was al in 2015 gelanceerd en zou in totaal 160.000 asielzoekers spreiden. In 2016 moest het op stoom komen, maar dat is nauwelijks gelukt. Op dit moment zijn er nog minder dan 10.000 mensen gereloceerd – ruim driekwart daarvan uit Griekenland, de rest vanuit Italië.

Voor Griekenland dreigt 2017 daarom een heel moeilijk jaar te worden. Ook na de deal met Turkije zijn er nog meer dan 22.000 mensen aangekomen op de eilanden en volgens de logica van de overeenkomst mochten die niet meer verder reizen naar Athene en daarna naar West-Europa.

Zij moeten dus op de eilanden blijven tot ze hun asielprocedure helemaal doorlopen hebben. Voor een groot aantal kwetsbare families (met zieken, zwangere vrouwen of bejaarden) werd weliswaar een regeling gevonden: zij konden verhuizen naar opvangfaciliteiten op het Griekse vasteland. Ook minderjarige niet-begeleide asielzoekers zijn geleidelijk weggehaald van de eilanden.

Bovendien werden ca. 1.200 migranten op de boot gezet, terug naar Turkije, volgens de afspraken van de EU-Turkije-deal. Dat waren tot nu toe in hoofdzaak en volgens de officiële versie mensen die geen asiel hadden aangevraagd, al plaatsen mensenrechtengroepen daar wel eens vraagtekens bij.

Hoe dan ook verblijven er nog altijd ruim 16.000 vluchtelingen en migranten op zes Griekse eilanden voor de Turkse kust – wachtend op asiel, relocatie of een gedwongen terugkeer naar Turkije.

Hun leefomstandigheden in de kampen worden alsmaar prangender. In de officiële faciliteiten, zoals het kamp Moria op Lesbos, zitten nu dubbel zoveel mensen als er plaatsen zijn voorzien. Buiten de barakjes en containers staan er tentjes opgesteld, en in één zo’n tentje brak in november nog brand uit, wat twee mensen het leven kostte.

Het incident deed een aantal bewoners in woede ontsteken, en ze staken nog meer in brand. Gelijkaardige opstandjes en ongeregeldheden zijn er ook op Chios geweest. Daar was het kamp Souda onlangs nog het toneel van een gewelddadige confrontatie met Griekse eilandbewoners, vermoedelijk aanhangers van de extreemrechtse partij Gouden Dageraad. Maar ook de kampbewoners zelf zorgden er voor onlusten en hebben een paar winkels geplunderd.

De lokale bevolking op de eilanden ziet met lede ogen aan hoe de groep vluchtelingen langzaam maar zeker aangroeit en bovendien onrustiger wordt. Dat creëert een onbehaaglijk gevoel bij beide partijen.

De veel geroemde hulpvaardigheid en gastvrijheid van de eilandbewoners staat onder druk. De kampen kolken en koken. De Griekse regering kondigt zo nu en dan plannen aan om meer mensen op het vasteland te installeren, maar dat druist in tegen de strekking van de Turkije-deal.

De meeste vluchtelingen wagen hun kans op een asielprocedure en dat sleept maanden aan. Maar éénmaal afgewezen moeten ze in principe weer de boot op, voor een retourtje Izmir.

Is de toestand al ernstig, het kan nog veel erger. Het ultieme nachtmerriescenario is het afspringen van de EU-Turkije-deal. De Turkse president Erdogan dreigde een maand geleden al om "de poorten voor de migranten te openen", of anders gezegd: om het akkoord met Europa op te blazen en al wie weg wil uit Turkije weer ruim baan te geven.

Erdogan raakt steeds meer ontstemd over de Europese aarzeling om de beloofde visa-liberalisering door te voeren, over de haperende onderhandelingen over Turkse toetreding tot de EU en over de steun die EU-landen in zijn ogen verlenen aan Turkse terroristische organisaties.

Vluchtelingen als wapen in een geopolitieke escalatie – het klinkt cynisch, maar het kan.

Mocht Erdogan de deal op de schop doen, weet niemand in feite met zekerheid wat de gevolgen zouden zijn. Zal er dan plots weer een onstuitbare flottielje koers zetten naar Griekenland, omdat de Turkse politie de mensensmokkelaars laat betijen of zelfs een handje toesteekt? Of zullen de potentiële bootvluchtelingen toch nog even afwachten hoe de situatie in Griekenland evolueert en of ze de kans krijgen om door te reizen?

Hoe dan ook zal Europa, bij een breakdown van de deal, de Grieken moeten bijspringen. EASO, de Europese asielorganisatie, belooft voor 2017 wel extra mankracht en middelen voor de behandeling van de asielaanvragen en de versnelling van het relocatieprogramma, maar die zullen zeker tekortschieten als de toestand nog acuter wordt.

Ook op de Italië-route lijkt het migrantenverkeer niet meteen stil te vallen. Daarvoor is de situatie in Libië nog veel te chaotisch en onstabiel. Het land wordt nog steeds bestuurd door twee rivaliserende regeringen die elk een deel van het grondgebied claimen te controleren.

Maar hun bestuurlijke greep is zwak en onzeker. IS heeft van de chaos gebruikgemaakt om er voet aan de grond te krijgen. En zowel milities als criminele bendes hebben in de mensensmokkel een lucratieve handel gevonden. Zolang die milities en bendes niet uitgeschakeld en ontwapend raken, zal de georganiseerde migratie naar Italië blijven duren.

Europa wil Libië bijstaan in de bewaking van zijn kustzone en in de strijd tegen terreur en criminaliteit. Maar het werkterrein is moeilijk en het budget (17 miljoen euro voor het lopende werkjaar) toch nogal mager.

Dat alles oogt weinig rooskleurig voor de nabije toekomst. Het geïmplodeerde Libië blijft een zuignap voor vluchtelingen en migranten van Gambia tot Ethiopië. Het is hun bruggenhoofd op weg naar Europa.

Of er nu veel of weinig nieuwe vluchtelingen Europa bereiken in 2017, de zowat anderhalf miljoen mensen die de voorbije twee jaar al zijn overgestoken, zullen het debat nog ruimschoots blijven voeden.

Zelfs al neemt het aantal uitzettingen en gedwongen repatriëringen toe, met steeds meer collectieve terugstuuroperaties, dan nog moeten honderdduizenden een plaats en toekomst vinden in Europa.

Naarmate ze asiel krijgen en de opvangcentra kunnen verlaten, zullen ze flats en huizen zoeken in de steden en gemeenten en nog zichtbaarder worden in de samenleving. Hun integratie moet lukken en velen zullen daadwerkelijk een plek verwerven en slagen.

Maar de ervaring van 50 jaar migratie heeft geleerd dat integratie geen evidentie is. We zagen in Duitsland al de eerste voorbeelden van radicalisering onder jonge vluchtelingen: kerels die niet als radicale en gewelddadige islamisten in het bootje stapten, maar het wel geworden zijn in Europa.

Ontwortelde en ontspoorde jonge mannen zijn een makkelijke prooi voor jihadistische propaganda.

Voor een succesvol integratiebeleid zullen nog veel inspanningen en publieke middelen nodig zijn. De politici die dat openlijk durven te zeggen, zijn schaars in deze tijden. Maar misschien was dat wel de impliciete betekenis van Angela Merkel’s ‘Wir schaffen das’: ‘we doen het nodige’.

Wat er ook van zij, de vluchteling heeft zich diep in het collectieve bewustzijn van de Europeanen genesteld – meer bepaald in de zone van de emoties en de angst. In 2017 wordt de vluchteling ongetwijfeld een vooraanstaand verkiezingsthema in Nederland, Frankrijk en Duitsland.

Met dat alles dreigt Europa over het hoofd te zien dat het, verhoudingsgewijs, niet eens zo veel vluchtelingen opvang biedt.

Volgens UNHCR zijn er meer dan 21 miljoen mensen op de vlucht in de wereld; de helft daarvan is jonger dan 18. Daarnaast zijn er nog 44 miljoen ontheemden: van huis en haard verdreven, maar voorlopig nog opgevangen of dolend in eigen land.

Een klein land als Libanon (4,5 miljoen inwoners in 2013) vangt nu op z’n eentje ruim 1 miljoen vluchtelingen op. Ethiopië en Jordanië herbergen kampen die groter zijn dan de doorsnee Europese provinciestad. "Opvang in de eigen regio" is vaak een eufemisme voor een uitzichtloos en geestdodend verblijf voor jaren of decennia in kampen.

Dit stuk stond bol van cijfers en statistiekjes – want zo praten we over vluchtelingen. Dalen de cijfers prijzen we ons gelukkig, als ze stijgen worden we bang.

Achter elk nummertje gaat nochtans een gezicht schuil en een naam. Geen boek verwoordt dat beter dan Wat is de wat? van Dave Eggers.

Wat zou je als lezer nu gemeen kunnen hebben met een Zuid-Soedanese tienerjongen? Hoe zou je nu enige aansluiting kunnen vinden bij zijn gevoelens en angsten en ambities? Lees het boek en je begrijpt het.

Je begrijpt waarom vluchten voor een mens de enige uitweg kan zijn, hoe een vluchtelingenkamp onmogelijk genoeg is, en hoeveel moed er nodig is om in een nieuw land een nieuw leven uit te bouwen. Anderhalf miljoen vluchtelingen in Europa, dat zijn anderhalf miljoen persoonlijke verhalen van mensen met een naam.

BALKANROUTE

- 170.000 vluchtelingen en migranten kwamen aan in Griekenland vanuit Turkije in 2016
- waarvan 22.000 aankwamen NA de toepassing van de EU-Turkije-deal
- 3.000 mensen zijn daarna resettled of hervestigd vanuit Turkije naar EU
(in het kader van de EU-Turkije-deal)
- 1.200 mensen zijn teruggestuurd vanuit Griekenland naar Turkije
(in het kader van de EU-Turkije-deal)
- Op de Griekse eilanden zitten nu nog +16.000 vluchtelingen en migranten
- Op het vasteland zitten +45.000 vluchtelingen en migranten

ITALIË-ROUTE

- 180.000 vluchtelingen en migranten kwamen in Italië aan vanuit Noord-Afrika

DODEN OP ZEE
- + 5.000 mensen kwamen om bij hun overtocht op de Middellandse Zee

RELOCATIE
- (minder dan) 10.000 mensen zijn gereloceerd in het kader van het Europese spreidingsplan

WERELDWIJD
- 65 miljoen mensen zijn ontheemd of op de vlucht
- waarvan 22.000.000 die hun eigen land ontvlucht hebben

Morgen in deze reeks: Amerikakenner Björn Soenens onderzoekt het turbulente jaar 2016 in de Verenigde Staten en de gevolgen voor '17.