Wat zit er achter de façade van Paul Kagame?

Peter Verlinden volgt Centraal-Afrika al ruim een kwarteeuw. Eerst voor de Belgische minister van Ontwikkelingssamenwerking, sinds 1991 voor VRT Nieuws.

Paul Kagame (°1957) was een van de tienduizenden Rwandese vluchtelingen in Oeganda, waar hij in de aanloop naar de Rwandese onafhankelijkheid (1962) samen met zijn ouders heen gevlucht was. In Rwanda had zich een machtswissel voorgedaan, met steun van het Belgische koloniale bewind, waarbij de Tutsi-elite grotendeels plaats moest ruimen voor een nieuwe Hutu-elite. (Algemeen wordt aangenomen dat ongeveer 85% van de Rwandezen Hutu is, zo’n 15% Tutsi, en minder dan 1% Twa.)

In de jaren tachtig sluit Paul Kagame zich samen met een heleboel andere Rwandese vluchtelingen, jonge mannen, aan bij de rebellenbeweging van Yoweri Museveni in Oeganda. Als Museveni in 1986 zijn strijd wint en aan de macht komt worden duizenden Rwandese strijders opgenomen binnen zijn regime, zo ook Paul Kagame. Die krijgt een topfunctie bij de inlichtingendienst en een verdere militaire opleiding in onder meer … de Verenigde Staten.

Maar de ’zuivere’ Oegandezen binnen het Museveni-regime aanvaarden na een tijd niet langer die sterke ‘Rwandese’ aanwezigheid. Waarop Yoweri Museveni, naar eigen zeggen in een recent interview, zijn militaire middelen ter beschikking stelt van zijn Rwandese kompanen om ‘hun eigen oorlog te voeren’, namelijk de herovering van Rwanda van waaruit zij ooit met hun ouders gevlucht waren.

Op 1 oktober 1990 begint het Rwandees Patriottisch Front, de Tutsi-rebellenbeweging waarvan Paul Kagame al snel de militaire leider wordt, met zijn oorlog om Rwanda. Die zou uiteindelijk bijna vier jaar duren. Die eerste jaren drijven de goedbewapende rebellen, met steun vanuit Oeganda en zo onrechtstreeks ook vanuit bondgenoot Amerika, tot anderhalf miljoen vluchtelingen voor zich uit, tot vlakbij de hoofdstad Kigali.

Van meet af aan doden zij ook vele honderden, mogelijk duizenden, gewone Hutu-burgers in het veroverd gebied.

Die oorlog ontwricht het tot dan toe stabiele Rwanda, in de jaren zeventig en tachtig nog een voorbeeld van ontwikkeling in Centraal-Afrika, zij het uiteraard onder een eenheidspartij zoals op dat ogenblik zowat overal op het Afrikaanse continent.

Daardoor krijgen de extremisten bij de machthebbers van toen vrij spel: de slepende guerrilla-oorlog door het Patriottisch Front met terroristische aanslagen tot diep in het binnenland bevestigt hen in hun overtuiging dat de strijd moet gevoerd worden niet alleen tegen het RPF, maar eigenlijk tegen alle Tutsi’s, de natuurlijke ‘bondgenoten’ van de rebellen.

De haat en wrok tegen ‘de ander’ nestelt zich nu diep in de Rwandese samenleving die door de oorlog in ijltempo verder verarmt.

Als op 6 april 1994 het vliegtuig van de president met ook de top van zijn leger en entourage aan boord neergehaald wordt explodeert de hele situatie. Officieel is het nog altijd niet zeker wie die aanslag gepleegd heeft maar de meeste aanwijzingen gaan in de richting van het RPF van Paul Kagame.

In de honderd dagen die daarop volgen worden naar schatting 1,1 miljoen Rwandezen vermoord. Zeker de helft van hen zijn Tutsi’s, wellicht voor het overgrote deel omgebracht door het regeringsleger van toen en de milities: dat is ‘de genocide op de Tutsi’s’.

De andere helft zijn Hutu’s. Door wie zij vermoord zijn blijft onduidelijk. Voor een deel ook door het leger en de milities, omdat zij beschouwd werden als collaborateurs met het RPF, maar zeker ook deels door het Rwandees Patriottisch Front zelf, aangevoerd door Paul Kagame.

Kagame wint uiteindelijk de oorlog en wordt de sterke man van Rwanda. Meteen krijgt Paul Kagame heel veel Westerse steun, onder meer omdat de Westerse landen een schuldgevoel meedragen omdat ze niet tussenbeide gekomen zijn om de genocide te stoppen. Intussen weten we dat Paul Kagame er alles aan gedaan heeft om een Westerse interventie te voorkomen en in ieder geval er nooit om gevraagd heeft.

Zijn bedoeling bleek vooral om de macht te veroveren en als de genocide en zo ook de oorlog zou stilgelegd zijn zou dat nooit gelukt zijn.

Aanvankelijk wordt zijn partijgenoot Pasteur Bizimungu president en komt er een eenheidsregering met verschillende partijen. Paul Kagame krijgt de functie van vice-president en minister van Defensie.

Maar al na een jaar nemen een aantal sleutelfiguren van die eenheidsregering ontslag en vluchten het land uit. Volgens hun getuigenissen, in 1995, bleven de militairen van Paul Kagame onschuldige burgers massaal vermoorden en duldde hij geen enkele tegenspraak. De slachtpartij van Kibeho (april 1995) met vele duizenden doden is maar één van de honderden voorbeelden.
In 2000 schuift het Patriottisch Front president Bizimungu opzij en wordt Paul Kagame zelf president.

Die eerste jaren na de oorlog en de genocide krijgt het nieuwe regime dus massaal Westerse steun, tot 80% van het overheidsbudget.

De heropbouw gebeurt vooral in de steden, de hoofdstad Kigali voorop. Die ontpopt zich tot een modelstad, zeker naar Afrikaanse normen, met nette wegen, nieuwe villawijken, administratieve hoogbouw, vijfsterrenhotels, veel groen en geen papiertje op straat.

Er komt ook voor iedereen een verplichte mutualiteit, een uitgebouwde gezondheidszorg, op papier secundair onderwijs voor iedereen … dat alles grotendeels betaald met buitenlands ontwikkelingsgeld, ook vanuit België.

De afgelopen jaren komt nog altijd ongeveer 40% van het overheidsbudget van buitenlandse giften en goedkope leningen. Rwanda is ook het land dat zowat de meeste ontwikkelingssteun per persoon krijgt (ongeveer 90$ per jaar), zowat het dubbele van de andere landen in de regio.

Maar uit diepgaand wetenschappelijk onderzoek blijkt nu wel dat bijvoorbeeld de spectaculaire cijfers over de afnemende armoede niet kloppen, wel integendeel.

Langdurig onderzoek wijst er ook op dat de landbouw- en voedselsituatie de afgelopen tientallen jaren absoluut niet verbeterd is, dat er zelfs op vele plaatsen hongersnood heerst, diep in de heuvels.

Ook is de ongelijkheid in Rwanda nooit zo groot geweest als onder dit regime-Kagame, zelfs dubbel zo groot als onder het vorige regime. Het lijkt erop dat de façade van Kigali een heel andere werkelijkheid verbergt.

Het Rwanda van Paul Kagame wil zich promoten als een toonbeeld van ontwikkeling in Afrika en verwerft daarmee een goed imago, zeker in de Angelsaksische wereld die het kleine landje vroeger nooit gekend heeft. Al blijkt uit de jongste artikels in de Amerikaanse en Britse pers dat ook daar het besef groeit dat er hier iets niet klopt.

Paul Kagame besteedt ook veel tijd, energie en geld aan zijn persoonlijk imago in de wereld, met vele buitenlandse reizen en lezingen aan gerenommeerde universiteiten. Hij onderhoudt ook de beste relaties met voormalige toppolitici als Tony Blair en Bill Clinton.

Tegelijk onderdrukt Paul Kagame meedogenloos elke kritische stem. Zijn argument is dat de demonen van de genocide nooit meer mogen terugkeren. Elke opposant beschouwt hij als een potentiële volksmoordenaar.

In de praktijk komt zo de politieke maar ook de economische macht terecht in een alsmaar kleinere cirkel rond de president, van wie er sommigen na enkele jaren ook weer vluchten en dan zelfs vervolgd worden tot in het verre buitenland, ook in Europa, zelfs in België. Enkele van die opposanten zijn intussen vermoord.

Ook politiek komen er intussen heel wat vlekken op het blazoen van Paul Kagame.

De eerste echte presidentsverkiezingen, in 2003, worden al meteen ontsierd door een verregaande repressie van de belangrijkste tegenkandidaat en vervalste uitslagen. Maar de internationale waarnemers, ook Belgische, laten begaan. Paul Kagame haalt officieel 95% van de stemmen.

Bij de volgende verkiezingen, in 2010, wordt dat 93%, maar dan is er ook geen enkele echte tegenkandidaat meer, alleen een paar sympathisanten van Kagame die zich formeel als tegenkandidaat opwerpen. In de aanloop naar deze verkiezingen worden verschillende opposanten vermoord, in de gevangenis gestopt of op de vlucht gejaagd.

De afgelopen zeven jaar is de politieke repressie verder alleen maar toegenomen.

Van een vrije pers is al lang geen sprake meer. Zelfs Tutsi-intellectuelen, die niet strikt de partijlijn van de president en zijn entourage volgen, riskeren vervolging, zoals de bekende zanger Kizito Mihigo die een gevangenisstraf van 10 jaar uitzit omdat hij een liedje had gemaakt waarin hij vertelt dat we in de dood allemaal gelijk zijn, zowel doden door genocide als doden door oorlog, wraak of honger.

Volgens een zeer recent rapport van Amnesty International leven vele Rwandezen in een klimaat van angst en dat wordt geregeld bevestigd door getuigenissen van nieuw aangekomen vluchtelingen in België en van onderzoekers op het terrein. En van enkele moedige kritische Rwandezen ter plaatse die wel geregeld vervolgd worden. Geregeld worden verdwijningen en ‘onverklaarbare’ moorden gesignaleerd.

Er bestaat dan ook geen enkele twijfel over dat Paul Kagame deze derde presidentsverkiezingen zal ‘winnen’. Volwaardige tegenkandidaten zijn er niet. Die werden door de ‘onafhankelijke’ kiescommissie al eerder tegengehouden omdat ze niet aan de voorwaarden voldeden.

Behalve dan de leider van de ‘Groene Partij’, Frank Habineza, die zich voortdurend beklaagt over de onderdrukking waarvan hij en zijn aanhangers het slachtoffer zijn. Enkele jaren geleden werd de ondervoorzitter van zijn partij onthoofd teruggevonden. Ook die moord is nooit uitgeklaard.

Bijna twee jaar geleden liet Paul Kagame bij referendum de grondwet wijzigen waardoor hij voor een derde mandaat kan gaan en zo gewenst daarna nog eens voor twee mandaten van telkens vijf jaar en dus tot … 2034 aan de macht kan blijven. Dat referendum werd goedgekeurd met 98% van de stemmen bij een opkomst van … 98% (sic!).

Bij de start van deze kiescampagne liet hij dan ook optekenen dat de koers eigenlijk al gelopen is en dat … 100% van de Rwandezen achter hem staat.