Overleven Syrië en Irak de val van het IS-kalifaat? - Jos De Greef

Het einde van de "Islamitische Staat" die de gelijknamige terreurgroep had uitgeroepen, komt met rasse schreden naderbij. Zowel in Syrië als in Irak is de nederlaag van IS nog maar een kwestie van tijd, maar de frustraties waarop die groep gedijd heeft, zijn er nog altijd en het is uitkijken hoe het machtsvacuüm dat IS nalaat, zal worden ingevuld.
analyse
Analyse

Jos De Greef is buitenlandjournalist voor VRT Nieuws. Hij is vooral gespecialiseerd in deze regio.

 

Met zijn "kalifaat" wou IS de grenzen in het Nabije Oosten wegvagen; letterlijk dan, want met bulldozers ramde de groep overgangen aan de Syrisch-Iraakse grens. In de plaats van staten zouden "provincies" van het nieuwe grote islamitische rijk komen, dat uiteindelijk de hele moslimwereld moest omvatten. In de praktijk betekende dat dat lokale terreurgroepen trouw zweerden aan IS-leider Umar Abu Bakr al-Baghdadi, die zichzelf kalief Ibrahim noemde.

Nu is die drang om de grenzen in het Midden-Oosten op te heffen, al veel ouder dan IS. Niet enkel radicale moslims, maar ook seculiere nationalisten zoals de Egyptische leider Gamal Abdel Nasser als de Baath-partijen in Syrië en Irak (Assad en Saddam) droomden in de jaren 60 en 70 van een grote Verenigde Arabische Republiek in de regio, maar ook dat werd een fata morgana.

IS en Nasser & Co. beschouwden -niet geheel ten onrechte- de huidige grenzen als kunstmatige lijnen die door Europese koloniale machten werden uitgetekend in functie van hun eigen belangen. De verzuchtingen van de lokale Arabische, Koerdische of andere bevolkingsgroepen waren daarbij geen prioriteit.

De schaduw van Sykes-Picot en ander papier

In de regio is er al lang frustratie over de verdeling van het Nabije Oosten die het gevolg was van Sykes-Picot, het geheime akkoord uit 1916 waarbij de Fransen en de Britten het toen nog door de Turkse Ottomanen bezette Nabije Oosten onderling wilden verdelen.

Dat klopt niet helemaal, want Sykes-Picot werd nooit uitgevoerd, maar staat in het Arabische en Turkse geheugen wel symbool voor alle andere akkoorden die de Europeanen de regio oplegden na de Eerste Wereldoorlog. Die akkoorden (San Remo, Sèvres, Lausanne) bepaalden wel de huidige grenzen.

Grosso modo kregen de Fransen na WO1 wat nu Syrië en Libanon is als mandaatgebied, een modern woord voor "kolonie". Historisch hoorde daar sinds de Middeleeuwen ook de streek rond Mosul bij, maar daar zat olie in de grond en omdat British Petroleum daar al concessie had, werd dat bij het door de Britten gecontroleerde Irak gevoegd.

Dat Irak -genoemd naar de oude Soemerische stad Uruk- werd in 1921 kunstmatig in elkaar geschroefd door toenmalig minister van Koloniën Winston Churchill en als Brits protectoraat toegewezen aan de Hashimitische prins Faysal (foto in tekst), afstammeling van de profeet Mohammed en strijdmakker van Lawrence of Arabia tijdens WO1. Abdullah, de broer van Faysal, werd emir en later koning van de woestijn tussen Irak en Palestina, nu bekend onder de naam Jordanië. Ook dat is dus deels een Europese creatie. (Lees verder onder de kaart).

De Sykes-Picotkaart werd nooit een realiteit, maar wel een symbool voor de vorm die de Europese mogendheden het Nabije Oosten oplegden. 

Hoe stabiel zijn die staten?

Dat vooral Irak een probleem ging worden, was al van in het begin duidelijk, want er was niet veel dat de Koerden en Arabische soennieten en sjiieten met elkaar verbond, behalve dan hun afkeer van de Britse overheersing, zoals bleek tijdens de mislukte opstand van 1920.

Dat de Britten Faysal -die uit Mekka kwam en een vreemdeling was in het Tweestromenland- tot koning van Irak benoemden, konden de soennitische stammen nog hebben, maar de Koerden en sjiieten veel minder.

De Koerden wilden een eigen staat, de Iraakse sjiieten in het zuiden zelfbestuur, maar dat werd afgewezen door de Britse "beschermers" en door Faysal (foto in tekst). Verzet werd onderdrukt waarna de soennieten tot de val van Saddam Hoessein in 2003 over Irak zouden regeren. Nochtans had Irak onder de Turkse overheersing vier eeuwen een primitief, maar vrij stabiel zelfbestuur gekend voor drie provincies Mosul (veelal Koerden), Bagdad (eerder soennitisch) en Basra (sjiieten) waarbij lokale elites regeerden zolang ze het Ottomaanse oppergezag erkenden.

Overigens is ook in diezelfde jaren 20 de Turkse republiek van Atatürk kunstmatig tot stand gekomen. Na de Armeense en Assyrische genocides in WO1 en het verdrijven van de Griekse minderheid in de jaren 20 ontstond een min of meer homogeen Turkije in Anatolië; behalve dan in het oosten waar de Koerden zich tot vandaag blijven verzetten. Dat ook die Turkse grenzen onder druk staan, is een nachtmerrie voor de regering in Ankara. Dat kan zich overigens niet beroepen op NAVO-bijstand, want die telt enkel voor buitenlandse agressie, niet voor binnenlandse opstanden.

AP1933

Wie vult het vacuüm op dat IS nalaat?

Net de Koerden (foto in tekst) vormden de voorbije jaren de speerpunt van de strijd tegen de terreurgroep IS. De Syrische Koerden en hun Arabische bondgenoten hebben nu grote gebieden in het noorden en oosten van Syrië in handen gekregen en daar eenzijdig een autonoom gebied Rojave uitgeroepen.

De Iraakse Koerden hadden die autonomie al, maar hebben hun gebied in het noorden van dat land uitgebreid. Bovendien willen ze daar dit jaar nog een referendum over onafhankelijkheid houden, wat tot een conflict met de door sjiieten gecontroleerde Iraakse regering kan leiden. 

Die Syrische en Iraakse Koerdistans palen overigens aan elkaar en buurland Turkije vreest dat die aaneen zullen sluiten, wat een aantrekkingspool kan worden voor de eigen Koerdische bevolking in Turkije die nu opnieuw in de clinch gaat met het Turkse leger. Laten we niet vergeten dat de Europese machten in het Verdrag van Sèvres uit 1920 de Koerden een eigen staat hadden beloofd, om die belofte later opnieuw in te trekken. De Koerden zijn dat niet vergeten.

Hoe dan ook zal het Nabije Oosten na IS hetzelfde niet meer zijn, te meer omdat de oorlog Syrië uiteen heeft getrokken al voor IS op het toneel verschenen was. Behalve de vele gewapende groepen in Syrië en Irak mengen zich naast het Westen en Rusland ook regionale machten zoals Turkije, Iran en Saudi-Arabië in de veelheid van conflicten. Ironisch leidt dat dan niet tot een groot eengemaakt rijk zoals IS wilde, maar lijken middelpuntvliedende krachten Syrië en Irak te doen imploderen tot een veelheid van ministaatjes die misschien internationaal niet erkend worden, maar wel een realiteit zijn op de grond.

Meest gelezen