De opstand van de kiezer

Ivan De Vadder is Wetstraatwatcher voor VRT Nieuws. Hij maakt en presenteert ook het programma "De afspraak op vrijdag".

Het was zo vaak gezegd. De verkiezingen in Frankrijk waren de verkiezingen "die de klassieke rechterzijde in Frankrijk niet kón verliezen". En de vervroegde verkiezingen die premier Theresa May in Groot-Brittannië uitschreef waren de verkiezingen "die de Britse Conservatieven niet konden verliezen".

Maar de verkiezingsuitslag gaat telkens tegen het verwachtingspatroon in. De kiezer heeft op korte tijd al verschillende keren het politieke verwachtingspatroon aan flarden heeft geschoten.

De democrate Hillary Clinton kon de verkiezingen in de Verenigde Staten niet verliezen. Ze had een voorsprong opgebouwd tegenover de republikeinse kandidaat Donald Trump die onoverbrugbaar leek. Maar op de dag van de verkiezingen blijken enkele tienduizenden stemmen in een paar staten voldoende om de balans in het voordeel van Trump te doen kantelen.

De harde les van de verkiezingen in de Verenigde Staten luidt: Clinton heeft de kiezers uit het oog verloren.

In dit geval is ze de kiezers van dat godvergeten stukje Verenigde Staten, de Rust Belt, uit het oog verloren, waar de oude industrie teloor is gegaan, en duizenden blue collar workers zonder werk zitten. En voortaan belichaamt Donald Trump de hoop van duizenden Amerikanen hebben ‘dat het voortaan anders en beter zou worden.

David Cameron kon het referendum over de brexit niet verliezen. Het zou misschien een dubbeltje op zijn kant worden, maar niemand hield er eigenlijk rekening mee dat de Britten écht ervoor zouden kiezen om de Europese Unie te verlaten. Met een referendum zou Cameron aan zijn belofte hebben voldaan dat de Britten zich hadden kunnen uitspreken.

Vervolgens dacht Cameron tijdens onderhandelingen van de Europese Unie wat strengere migratieregels uit de brand te kunnen slepen.

Het is alweer de kiezer –alvast diegene die komt opdagen- die er anders over beslist. De Britse jongeren –die eigenlijk vóór het behoud in de Europese Unie zijn- laten verstek gaan, en daardoor kreeg vooral de oudere Brit zijn zin: een afscheuring van de Europese Unie, en een versterking van het eigen Verenigd Koninkrijk.

Premier David Cameron heeft gegokt en verloren. Verkiezingen worden onvoorspelbaar.

Ook bij de Franse presidentsverkiezingen leek de uitslag al op voorhand vast te liggen. De Franse president Hollande was de zwakste in jaren, en sleepte zich naar het einde van zijn legislatuur. Hij was zelfs niet van plan zijn eigen beleid te verdedigen als presidentskandidaat, een primeur in de 5e Franse Republiek. De weg lag open voor François Fillon die verrassend genoeg de voorverkiezingen aan de rechterzijde had gewonnen van Alain Juppé.

Maar de onthullingen van het tijdschrift Le Canard Enchainé dat Fillon zijn echtgenote jarenlang een inkomen geeft zonder veel tegenprestatie, ondermijnen zijn geloofwaardigheid.

En dan komt de jonge Emmanuel Macron naar voren. Zijn charisma valt duidelijk in de smaak van de kiezers. Hij straalt –net als Trump, maar dan op totaal andere thema’s- het idee uit dat het ‘met deze man anders zal worden’.

De Franse kiezer kiest voor een positief alternatief, een keuze die een jaar geleden niet te voorspellen viel. Voor politici lijkt de kiezer onvoorspelbaar geworden.

Dat heeft ook Theresa May ondervonden. Ook zij probeerde, net als haar voorganger Cameron, de kiezer voor haar eigen kar te spannen. Ze schreef vervroegde verkiezingen uit, met als doel een grotere meerderheid achter zich te krijgen, en op die manier ook een sterkere onderhandelingspositie te verwerven voor de onderhandelingen over de Brexit.

Maar May geeft een slappe indruk tijdens de campagne, komt terug op een paar voorstellen uit haar eigen verkiezingsprogramma, en krijgt bovendien af te rekenen met een tegenstander die op zijn eigen manier de harten van de kiezers weet te veroveren.

Jeremy Corbyn spreekt een generatie kiezers aan die het gevoel hebben dat ze nooit eerder te maken hebben gehad met een eerlijk en fatsoenlijk politicus. En dat is duidelijk een aantrekkelijk alternatief.

Ook Theresa May heeft gegokt en verloren. Ze heeft de kiezers willen gebruiken voor een politiek spelletje. Kiezers laten zich niet meer voor een kar spannen.

Als er dus een rode lijn te ontwaren is in de verkiezingen van het afgelopen jaar, is het de onvoorspelbaarheid ervan.

Peilingsbureaus ondervinden het aan den lijve, en politici die erop rekenen dat de kiezers aan de verwachtingen voldoen, zijn eraan voor de moeite. Verkiezingen zijn disruptief geworden. De kiezers zijn in opstand gekomen.

Zoals in het boek De stad der zienden van de Portugese schrijver José Saramago.

Bij gemeenteraadsverkiezingen in een niet nader genoemd land stemt in de hoofdstad 83% van de kiezers blanco. Niemand wil nog meedoen aan verkiezingen. De machthebbers raken in paniek, en willen, wat ze ‘de opstand’ noemen, in de kiem smoren. Maar de politie vindt nergens sporen van politieke agitatie.

Dat vinden de machthebbers vreemd en daarom roepen ze de noodtoestand uit. Uiteindelijk overwegen ze zelfs de geheime stemming en het stemrecht af te schaffen, en te vervangen door de plicht om op die ene erkende partij te stemmen.

De regering panikeert, verlaat de stad, samen met de president, het parlement, de administraties en de politie. Uiteindelijk nemen de burgers gewoon het bestuur over. Zelfs wanneer bijvoorbeeld de huisvuildiensten het bevel krijgen om te staken, weigeren ze, en blijven ze het huisvuil ophalen. Uiteindelijk blijkt dat de stad perfect kan functioneren zonder de overheid.

De moraal van het verhaal is duidelijk: het volk wil het anders, maar de politiek luistert niet, en richt zich uitsluitend naar de eigen inzichten en regels.

Schematisch kun je zeggen dat in De stad der zienden het volk goed is, terwijl de politiek perfide en boosaardig is. En daarom komen de kiezers in opstand, en nemen ze het heft in eigen handen. En dat levert paradoxaal genoeg een betere samenleving op.

De "stad der zienden" is natuurlijk een politieke parabel, geschreven in 2005. Maar wie in 2017 of de komende jaren verkiezingen wil organiseren, moet het misschien toch even ter hand nemen.