Is het rijk van Vladimir Poetin bijna voorbij? - Jan Balliauw

Jan Balliauw is Diplomatiek redacteur bij VRT Nieuws en kenner van Rusland, onder meer als correspondent in Moskou.

"Wie Poetin en zijn regime uitdaagt loopt een aanzienlijk risico, oppositie voeren in Rusland is gevaarlijk", zegt Ilja Jasjin me in november vorig jaar op de brug over de Moskou-rivier waar eind februari 2015 Boris Nemtsov werd doodgeschoten, vlak aan het Kremlin. Jasjin, een vriend en nauwe medewerker van Nemtsov, was als een van de eerste ter plaatse.

Er is nooit een link bewezen tussen het oppositiewerk van Nemtsov en zijn dood, maar binnen de Russische oppositie twijfelt er niemand aan dat die band er is, dat de moord op Nemtsov een boodschap was voor andere opposanten van het huidige bewind.

De 41 jarige Aleksej Navalny, op dit moment de bekendste oppositieleider, weet als geen ander wat de prijs is die je moet betalen als je in opstand komt tegen het Kremlin.

Zijn broer zit al bijna 2 en een half jaar in de cel nadat de Navalny’s werden veroordeeld voor verduistering van 440.000 euro van Yves Rocher, voor de meeste waarnemers een loutere politieke veroordeling. Eind april kreeg hij een bijtend chemisch product in zijn oog tijdens een aanval aan de ingang van zijn kantoor. Aleksej Navalny verloor 80 procent van het zicht in een oog. De daders zijn nooit gevonden.

Navalny kreeg overigens wel voor het eerst in 5 jaar een paspoort waarmee hij naar Spanje kon reizen voor een operatie aan zijn oog waardoor zijn zicht langzaam zou terugkomen. Het Kremlin slaat en zalft, en toont meteen wie de baas is in Rusland.

Voor de Russische president Poetin is Navalny zowat zijn belangrijkste uitdager en hij is er vermoedelijk niet helemaal gerust in. Zijn grootste vrees is nog altijd een volksopstand die eerder in andere landen gelijkaardige systemen zoals in Rusland ten val heeft gebracht. Denken we maar aan Servië, Georgië en Oekraïne.

De Russische president ziet er vooral een instrument van het Westen in om bevriende regimes aan de macht te brengen. Zeker nu de spanningen met het Westen hoog oplopen, is de vrees nog groter en wordt de samenleving strakker dan ooit gecontroleerd.

Maar Rusland is geen dictatuur. De Russen zijn bereid veel te aanvaarden van Poetin, omdat hij hen in zijn eerste twee ambtstermijn stabiliteit en een flink hogere levensstandaard heeft gebracht, maar het Kremlin weet dat er grenzen zijn. Te ver gaan in het aandraaien van de schroeven zou averechts kunnen werken.

De media mogen dan wel in handen zijn van gezagsgetrouwe groepen, maar het internet is dat niet. En precies Navalny heeft bewezen dat voor veel Russen dat internet een belangrijke informatiebron is geworden. Zijn film waarin hij de luxueuse levenstijl van premier Medvedev blootlegt, is al door meer dan 22 miljoen mensen bekeken. Gele badeendjes zijn een symbool geworden van protest, een ludieke verwijzing naar het landgoed van premier Medvedev, waar een eendenhuisje staat.

En Poetin heeft nu meer redenen gekregen om zich zorgen te maken. Op 26 maart kwamen plots tienduizenden op straat om te protesteren tegen de corruptie van de politieke elite. Onder hen vele jongeren, soms niet ouder dan vijftien, zestien jaar.

Op de nationale feestdag, 12 juni, slaagde Navalny er opnieuw in om tienduizenden op straat te brengen. Telkens trad de politie hard op, met meer dan 1000 arrestaties.

Wie op 26 maart misschien nog dacht zonder problemen te kunnen betogen, wist gisteren maar al te goed wat de gevolgen konden zijn. Toch hield dat de ontevredenen niet tegen de straat op te gaan, integendeel. Het is een indicatie dat de pogingen van het Kremlin om de druk op de ketel te houden, minder efficiënt aan het worden zijn.

De betogingen in 150 steden op 12 juni waren niet de enige indicatie van de groeiende onvrede. Enkele weken geleden kwamen al duizenden mensen in Moskou op straat om te protesteren tegen de plannen van het Moskouse stadsbestuur voor een verregaand verniewingsplan.

De vele vijf verdiepingen tellende appartementsgebouwen uit de jaren vijftig en zestig (de zogenaamde chroesjtsjovski’s, genoemd naar de toenmalige partijleider) worden afgebroken en vervangen door nieuwbouw. Om de afbraak mogelijk te maken, zijn de eigenaars nieuwe appartementen aangeboden, maar wel vaak veel verder van het centrum of in een totaal andere wijk. Onder de demonstranten bevonden zich velen die nooit naar een oppositiebetoging zouden gaan, maar nu gescandaliseerd waren omdat de politieke elite zo weinig met hen rekening hield.

En dat maakt de stap naar de anti-corruptiebetogingen van Navalny niet zo groot, want die uiten dezelfde bezorgdheid: een politieke elite die zich verrijkt op kosten van de bevolking.

Dat is meteen ook het grote verschil met de protesten van eind 2011, begin 2012. Toen ging het nog veel meer over vrijheid van meningsuiting en democratie. Buiten de grote steden was een meerderheid van de Russen niet bereid hun pas verworven levensstandaard daarvoor op het spel te zetten, zeker niet na hun ervaringen met democratie in de jaren negentig toen chaos en instabiliteit Rusland aan de rand van de afgrond bracht.

Rusland zit nu ook in een periode van economische problemen. Veel Russen zien de daling van de koopkracht in 2015 (-10%) en 2016 (-7,5%) nog door de vingers omdat volgens hen dat nu eenmaal de prijs is die het land moet betalen om weer mee te spelen in de internationale politiek en om weerstand te bieden aan het Westen. Als je land bedreigd wordt, moet je nu eenmaal offers brengen. De Kremlinpropaganda wakkerde de patriottische gevoelens van veel Russen gretig aan omdat daarmee fundamentele vragen over de economische ontwikkeling van het land in de kiem gesmoord konden worden. Wie kritiek uit, is meteen een vijand van het land.

Maar veel Russen beginnen te beseffen dat er ook voor de komende jaren weinig beterschap in zit. Er wordt een lichte groei voorspeld, onvoldoende om de achteruitgang van de voorbije twee jaar snel te compenseren. Daarbij komt dat het Reserve Fonds, gespijsd met de opbrengsten van olie en gas in betere jaren, volgens de minister van Financiën tegen eind 2017 leeg zal zijn. De Russische overheid kon de voorbije jaren de impact van de economische crisis temperen met geld uit dat fonds.

Is dit dan het begin van het einde van het Poetin-bewind? Vermoedelijk niet, want de Russische overheid beschikt nog over heel wat manoeuvreerruimte om iets te doen aan de groeiende onvrede bij de bevolking. Naast het Reservefonds is er ook nog het Nationaal Welvaartfonds met momenteel meer dan 65 miljard € waaruit de overheid kan putten om diepgaande saneringen verder uit te stellen. De repressie kan ook nog beetje bij beetje opgevoerd worden zodat het alsmaar moeilijker wordt om te protesteren.

Maar helemaal zeker dat er niets gaat gebeuren kan je niet zijn. Andere landen hebben aangetoond dat een flinke tik soms voldoende is om het hele kaartenhuisje in elkaar te laten storten, soms veel sneller dan iedereen had gedacht.

Ook Ilja Yasin leek dat te beseffen toen ik hem in november vorig jaar interviewde voor de Checkpointdocumentaire over Rusland:

"‘We moeten klaar staan met een alternatief voor het moment dat het ongenoegen groot genoeg zal zijn. Maar we lopen geen sprint, eerder een marathon in het donker. Je weet niet hoe ver je nog moet lopen, wat er je wacht na een bocht, of je al op de helft bent of vlak bij de eindstreep."