De klokkenluider die Wikileaks groot maakte komt vrij

Björn Soenens is de Amerikacorrespondent van VRT NWS. Hij woont in Brooklyn, New York City. U kan hem volgen op zijn journalistenpagina op Facebook, of op Twitter (@bsoenensvrt)

“Hij heeft de vijand niet geholpen, maar is wel schuldig aan spionage”, zei een Amerikaanse rechter.

Daarmee was in augustus 2013 het lot van Bradley Manning bezegeld. De voormalige inlichtingenofficier van het Amerikaanse leger kreeg 35 jaar cel. Na zeven jaar komt Manning nu vervroegd vrij. De voormalige Amerikaanse president Obama vond de straf buiten verhouding en verleende Manning gratie, net voor hij uit het Witte Huis vertrok.

Intussen is Bradley veranderd in (transgender) Chelsea. Manning zat sinds 2010 gevangen in Fort Leavenworth, in Kansas. Twee keer poogde Manning zelfmoord te plegen in haar cel. Was Bradley/Chelsea Manning, de beruchte Amerikaanse klokkenluider, een verrader of een held?

Heeft Manning veel schade voor Amerika aangericht? Verdiende hij/zij een lange celstraf of zouden ze Manning eigenlijk een standbeeld moeten geven?

Kolonel en rechter bij het Krijgshof Denise Lind beschouwde het lekken van informatie en het stelen van militaire informatie als spionage. Dat was een niet mis te verstane waarschuwing aan het adres van andere klokkenluiders.

Op het lekken van overheidsinformatie staan zware gevangenisstraffen. Manning, die volgens zijn/haar bazen zijn/haar werk als inlichtingenofficier naar behoren deed, zat al vast sinds zijn 22. De man heeft geen prettig leven geleefd.

Bradley Manning groeide op in een boerengat in Oklahoma, verkaste met zijn moeder op jonge leeftijd naar Wales, werd daar gepest voor zijn zwaar Amerikaans accent en werd gejend omdat hij geregeld flirtte met andere jongens.

Tegen zijn zin ging hij in het leger, om zijn studies te kunnen betalen. In het leger werd hij al snel gedegradeerd van korporaal naar gewoon soldaat wegens het aanvallen van een collega-rekruut. Naar een van zijn superieuren stuurde hij ooit een foto van zichzelf in een jurk.

In 2009 werd hij naar Irak gestuurd. Het was daar dat hij in gewetensnood kwam. Hij kon er met eigen ogen zien hoe het leger oorlog voerde, terwijl er eigenlijk amper betrouwbare informatie voorhanden was. Hij raakte gefrustreerd. Manning, amper 1 meter 50 groot, 50 kilogram, een beetje ‘nerdy’, en de bezitter van een babyface met blozende wangen.

Als frêle jongeman tussen allemaal macho’s zag hij veel onrechtvaardigheden en gruwel gebeuren. Als inlichtingenman had Manning toegang tot ongeveer alle geheime informatie, 24 uur per dag, 7 dagen op 7.

Overigens was hij niet de enige: zo’n drie miljoen andere Amerikaanse ambtenaren en militairen konden die informatie inkijken. Dat is wel héél veel volk dat de staatsgeheimen kon gaan lekken. Verbazingwekkend dat vertrouwelijke documenten door zovelen en zo makkelijk te lezen zijn. Wie zich dan gedraagt als een kind in een snoepwinkel is het meteen heel goed raak.

Manning zet in mei 2010 de wereld in rep en roer. Hij contacteert The Washington Post en The New York Times, maar die gaan niet in op zijn aanbod om informatie te lekken. Hij chat over zijn plannen op het internet, met ene Adrian Lamo, een hacker die zich uitgeeft als journalist.

Wat Manning niet weet: Lamo is een informant van de FBI en verlinkt hem. Intussen heeft Manning al volop gelekt: 74.000 militaire verslagen uit Afghanistan, 400.000 documenten over de oorlog in Irak en 260.000 diplomatieke telexen.

In de chatsessie zegt Manning: “Ik heb de bestanden naar een witharige Aussie gestuurd.” De wereld kent intussen die wittekop: Julian Assange van Wikileaks. Die stuurt meteen beelden de wereld in van een luchtaanval in Bagdad waarbij 8 doden vallen, bij wie bij (per vergissing) ook twee journalisten van Reuters. De beelden veroorzaken een schok in heel de wereld. Ze komen in alle journaals.

Wikileaks is op slag een fenomeen. De Amerikaanse overheid wordt serieus te kakken gezet. President Obama krijgt het schaamrood op de wangen en laat klokkenluiders een hoge prijs betalen voor hun daden, die hij ziet als een groot gevaar voor de veiligheid van de staat. Obama liet in zijn ambtstermijn meer dan zes mensen vervolgen voor het lekken van overheidsinformatie. Dat zijn er drie meer dan alle presidenten voor hem.

Manning noemt zichzelf een wereldverbeteraar, een pacifist. Hij is naar eigen zeggen geschokt “over hoe de eerste wereld de derde wereld uitbuit”. Voor velen was Manning een held die de Nobelprijs voor de Vrede verdiende, of op zijn minst een standbeeld voor moed en volharding. Linkse Amerikanen zoals Michael Moore of Noam Chomsky droegen Manning op handen en beschouwden hem als een icoon van vrije informatie.

De Amerikaanse overheid reageert ongemeen hard tegen hem. Hij brengt enkele maanden door in eenzame opsluiting: 23 uur op 24 zit hij in een cel van vier bij twee meter, met enkel een bed, een kraantje, een toilet en één boek.

Voortdurend wordt hij wakker gemaakt als bewakers hem door het piepgat even niet kunnen zien in zijn cel. Om de 5 minuten vragen cipiers hem of alles in orde is. Het komt neer op een vorm van foltering voor Manning. 1 uurtje per dag wordt hij gelucht. Dan mag hij een wandeling maken in de vorm van een 8.

WikiLeaks heeft grote opschudding teweeggebracht in de wereldpolitiek. Plots konden we met z’n allen met rode oortjes de vertrouwelijke mail lezen van diplomaten. We kwamen alles te weten over het dubbelspel van de Pakistaanse overheid, over de oliedollars van de Saudi’s die terugvloeiden naar Soennitische terreurgroepen, over de kernwapens in ons Kleine Brogel, over de vervelende kantjes van (toen) Sarkozy, Berlusconi of Poetin.

WikiLeaks was als achter de schermen kijken. Een inzicht krijgen in hoe het er in de internationale politiek écht aan toe gaat. WikiLeaks maakte het onzichtbare zichtbaar. Politiek voyeurisme. Het was dé sensatie van 2010.

We zijn het nu al bijna vergeten, maar in 2002 riep het Amerikaanse weekblad Time 3 klokkenluiders uit tot Persoonlijkheden van Het Jaar. Een zeldzame hulde. Meestal worden mensen die wantoestanden in bedrijf of wereld aan de grote klok hangen, getreiterd of ontslagen.

Drie bekroonde whistleblowers die niemand nog kent: FBI-agente Coleen Rowley die waarschuwde voor de aanslagen van 9/11 en daarmee op diep ongeloof stuitte. Helaas, 9/11 gebeurde gewoon.

Sherron Watkins die frauduleuze praktijken meldde bij energiereus Enron. Het was al te laat. Helaas, Enron implodeerde. Cynthia Cooper die de valse boekhouding van telecomoperator WorldCom blootlegde. WorldCom ging failliet. Helaas.

De wereld is ongetwijfeld mentaal gezonder mét klokkenluiders. Denk aan het ruimteveer Challenger. Eén van de medewerkers van de ruimtevaartorganisatie NASA meldde aan zijn oversten dat de Challenger een constructiefout had waardoor een lancering bij koud weer beter werd uitgesteld.

De melding werd geheimgehouden en de lancering ging gewoon door. De wereld kon het zien: de Challenger ontplofte één minuut na de lancering. 7 bemanningsleden kwamen – live op tv - om op die bitterkoude 28 januari 1986. Klokkenluiders? De wereld heeft ze écht wel van doen.

Klokkenluiders zijn als bijen: hun steek is bijzonder pijnlijk maar het diertje laat er steevast zelf het leven bij. De boodschapper moet het bekopen. Als klokkenluiders achter slot en grendel moeten, wie zal nog ooit durven geheime informatie te lekken naar de buitenwereld?

Ook al kan die informatie misschien de wereld wakker schudden. Kijk naar Edward Snowden, de man die in 2013 aan de wereld duidelijk maakte dat de geheime dienst NSA massaal onze internet- en telefoongegevens verzamelt en gebruikt.

Wat is de toekomst voor de gezondheid van de onderzoeksjournalistiek, als er geen klokkenluiders meer bestaan?

Wat zouden we begin jaren 70 van de vorige eeuw geweten hebben over de blunders in Vietnam zonder de gelekte Pentagon Papers door klokkenluider Daniel Ellsberg? Volgens wijlen de Nederlandse columnist Henk Hofland vullen klokkenluiders zelfs een gapende leegte. Een pijnlijk hiaat, ontstaan doordat de onderzoeksjournalistiek er de laatste jaren niet op vooruit is gegaan.

Er is niet al te veel journalistiek werk meer dat zich uitsluitend richt op het hinderlijke volgen van onze gezagsdragers. Hofland schreef op zijn blog in de NRC in de zomer van 2010: “Stel je voor dat we acht jaar geleden een WikiLeaks hadden gehad, terwijl met leugens en vergissingen de oorlog in Irak werd voorbereid. Had de wereldgeschiedenis dan een andere wending genomen?”

Lekken is ook zo veel makkelijker geworden. Alles is digitaal. Eén druk op de knop en je bestand vertrekt naar een verre overzeese bestemming. Floep, en het is gebeurd. Vroeger was dat wel anders. Dan moesten klokkenluiders documenten uit een kast halen, stiekem en luidruchtig fotokopiëren. Een werk met grote persoonlijke risico’s.

De Amerikaanse overheid schermt met het argument dat zulke informatie in handen kan komen van de vijand. Zo wil bijvoorbeeld een hardnekkige mythe dat bij het doden van Osama bin Laden informatie van Wikileaks op zijn pc werd aangetroffen. We weten niet of het klopt.

Obama en zijn regering claimden dat gelekte informatie burgers en coalitiegenoten in gevaar brengt. Het Amerikaanse ministerie van Defensie gaf nochtans toe dat zijn bronnen en praktijken niet door de lekken werden geschaad. De gelekte diplomatieke telexen maakten sommige landen allicht voorzichtiger in hun communicatie met de VS. Maar échte schade? Nee.

Veel erger voor de Amerikaanse overheid is dat die kennelijk niet in staat blijkt om vertrouwelijkheid te garanderen. Daarom is er al het één en ander veranderd: zo is de databank van Buitenlandse Zaken niet langer toegankelijk voor militairen en burgermedewerkers van het Pentagon.

Onthullingen zijn niet tegen te houden, welke karaktermoorden er ook gebeuren, hoeveel Mannings er ook worden veroordeeld. Het internet is zo machtig, zo alomtegenwoordig, dat onthullingen niet te stuiten zijn.

Voor elke Manning die wordt opgepakt, of elke Snowden die asiel vraagt, komt er wel een nieuwe in de plaats. Klokkenluiders behoeden de wereld allicht voor nog meer onheil en waarschuwen ons voor wantoestanden.

Zoals Mahatma Ghandi ooit zei: “De waarheid schaadt nooit een zaak die rechtvaardig is."