Achter de glitter van het Songfestival woedt oorlog en veel corruptie - Jan Balliauw

Jan Balliauw is Oost-Europa specialist VRT Nieuws.

Helemaal dooreengeschud komen we aan in Avdeevka. Op de toegangsweg zijn grote betonplaten gelegd om die min of meer berijdbaar te maken, maar veel van die platen zijn na de winter verschoven. Avdeevka was vroeger een goed bereikbare voorstad van Donetsk. Nu ligt het op de frontlijn.

Van de 35.000 inwoners bleven op het hoogtepunt van de gevechten in februari 2015 maar 3 à 4.000 inwoners over. Velen zijn intussen teruggekomen, ook al hoor je hier vanaf de late namiddag elke dag het geluid van beschietingen. Het zijn nutteloze beschietingen, want de frontlijn ligt al meer dan twee jaar vast. Maar ze zorgen wel voor slachtoffers, bij de militairen aan de frontposities maar ook bij de inwoners want af en toe komt een projectiel midden in een woonwijk terecht. 

De 55 jarige Olga Foersova kreeg begin mei een granaatscherf in haar been. Ze was ’s ochtends brood gaan halen toen plots een granaat ontplofte in haar buurt. Na twee dagen in het ziekenhuis besloot ze zelf naar huis te gaan want haar man is invalide na een beroerte. "Wie moet er anders voor hem zorgen?,” zegt ze berustend.

Ze toont met een grote gelatenheid de schade aan hun huis: de serre die stukgeschoten is, een deel van de keuken die werd getroffen, de ramen die stuk zijn en waar houten planken voorstaan. Als de beschietingen te hevig zijn, schuilen ze in hun kelder.

De lentezon, het frisse groen en de mooie tuintjes doen op eerste zicht niet vermoeden dat veel van de mensen hier diepe trauma’s hebben meegemaakt. Als ik met twee oudere dames op een bankje spreek, barst een van hen plots uit in huilen. “Mijn zoon is gestorven toen een raket in onze tuin terecht kwam,” zegt ze snikkend.

Als we in de stad lunchen, in een café met een leuke tuin, zegt de dienster dat een raket een tijdje geleden achter het café is ingeslagen en daar een man heeft gedood. Ze vertelt het alsof het de normaalste zaak in de wereld is.

De mensen van Avdeevka voelen zich in de steek gelaten. Kiev schreeuwt moord en brand over het separatistische gevaar, maar doet weinig om het leven van de mensen die dagelijks onder dat gevaar lijden, draaglijker te maken. Hoogst noodzakelijk herstellingen gebeuren, maar meer niet.

Ik was hier de laatste keer in februari 2015. Nu, twee jaar later is er nauwelijks vooruitgang te bespeuren. De wegen, kapotgereden door tanks en zware militaire transporten, zijn nog slechter dan toen. Geregeld valt de stroom uit, in de winter soms ook de stadsverwarming.

In Avdeevka is er op het moment van mijn bezoek een probleem met de watervoorziening. Investeringen om de problemen fundamenteel aan te pakken blijven uit. Er is inderdaad een oorlog aan de gang wat de oorzaak is van veel problemen en wat een fundamentele aanpak bemoeilijkt, maar –zoals gezegd - de frontlijn ligt vast waardoor die oorlog in de praktijk beperkt blijft tot een gevaarlijke zone van enkele kilometers aan weerszijden.

De oorlog die blijft doorgaan, met dagelijks slachtoffers, is een excuus maar verklaart niet alles. De oorlog had de handel met het separatistisch gebied niet onderbroken. De Donbas is een sterk geïntegreerd industrieel gebied, waar overigens Belgische investeerders in de negentiende eeuw een grote rol hebben gespeeld, met als basis de steenkool die in de ondergrond zit.

De frontlijn loopt dwars door dat industrieel bekken. De cokesfabriek van Avdeevka, de grootste van Europa, heeft antraciet nodig van mijnen in de buurt, maar aan de andere kant van het front. De elektriciteitscentrale in separatistisch gebied levert ook stroom aan Avdeevka, maar heeft een ander soort kolen nodig uit regeringsgebied.

Tot midden maart gingen de goederentransporten over en weer grotendeels verder. De machtige oligarch Rinat Achmetov, afkomstig uit Donetsk, heeft met Metinvest het grootste deel van de metaalindustrie in handen, van mijnen tot verwerkende industrie, met vestigingen aan beide kanten van het front. Door zijn goede contacten aan beide kanten, bleef de bevoorrading min of meer op peil.

Maar veel van die trafiek gebeurde onder de radar, tot een groep oorlogsveteranen vond dat het welletjes was geweest. Ze blokkeerden enkele treintransporten. Kiev probeerde hen eerst op andere gedachten te brengen, maar uiteindelijk kon president Porosjenko niet anders dan midden maart een economische blokkade afkondigen tegen Donetsk en Loegansk.

Je kan moeilijk de bevolking opzwepen tegen de ‘terroristen’ in de zogenaamde volksrepublieken en tezelfdertijd verdedigen dat je handel met hen moet drijven.

"Het was een omvangrijke handel waar belangrijke politici en zakenmensen bij waren betrokken," zegt bevelhebber Katana van een controlepost aan een spoorwegovergang in Bachmoet. Zijn mannen, die allemaal aan het front hebben gevochten, controleren 24 uur op 24 het treinverkeer. Ze noemen het een bloedhandel omdat de kolentransporten onrechtstreeks zorgden voor de financiering van de oorlogsinspanningen van de separatisten tegen Oekraïne.

Volgens Anatoli, de coördinator van de blokkadeactie, is zo 35 miljoen euro naar de pro-Russische rebellen gegaan. Dat de blokkade ook duizenden banen in Oekraïne in gevaar brengt, vinden ze een bijzaak. De Centrale Bank van Oekraïne heeft al gewaarschuwd dat de blokkade het land dit jaar 1 procent economische groei zal kosten.

De cokesfabriek van Avdeevka voert nu Amerikaanse kolen in, duizenden kilometers ver. De hoofdingenieur vertelt me dat zoiets perfect mogelijk is, alleen zijn de cokes gevoelig in prijs gestegen. Het bedrijf draaide in het eerste kwartaal met verlies, en dat kwam deze keer niet door granaten die insloegen op het bedrijfsterrein zoals in 2014 en 2015.

De actie van de oorlogsveteranen is wel typerend voor de groeiende frustratie over de huidige regering. Schimmige deals, een gebrek aan transparantie, systematische corruptie, het zijn zaken die Oekraïne al meesleept sinds de onafhankelijkheid 25 jaar geleden. De Maidanrevolutie, al meer dan 3 jaar geleden, heeft er geen einde aan gemaakt."De ene clan is vervangen door een andere", hoorde ik geregeld in mijn gesprekken de voorbije dagen.

De jonge Joelja Maroesjevska, een bekende Maidan-activiste, werd door president Porosjenko naar de havenstad Odessa gestuurd om de corruptie bij de douane aan te pakken. “Toen we na 4 maanden resultaten konden voorleggen, werden we een gevaar voor het bestel en verdween de politieke steun uit Kiev”, zegt ze me. Eind vorig jaar nam ze ontgoocheld ontslag en keerde ze terug naar Kiev.

Ze werd daarop zelf aangeklaagd voor corruptie. Enkele medewerkers van haar werden ondervraagd door de gerechtelijke autoriteiten. Het leek erop dat het systeem wraak wou nemen. “Ze moesten bewijzen dat er in Odessa niets was gebeurd, dat ook wij corrupt waren, anders zou dat een voorbeeld voor andere regio’s kunnen worden,” zegt Maroesjevska nu.

Ze heeft een zaak gewonnen, maar een ander onderzoek is nog altijd niet afgesloten.

Toch is er ook enige vooruitgang. Begin maart arresteerde het redelijk onafhankelijke anti-corruptie bureau (NABOE) Roman Nasirov, de baas van de belastingdienst, ook de man die het leven van Maroesjevska in Odessa moeilijk had gemaakt. Hij zou 70 miljoen euro hebben verduisterd ten voordele van Oleksandr Onitsjenko, een op de vlucht geslagen oud-parlementslid.

Verschillende rechters werden plots ziek toen ze de aanhouding van Nasirov moesten bevestigen. Pas nadat activisten het gerechtsgebouw hadden omsingeld om zijn vrijlating te verhinderen, werd een rechter bereid gevonden de zaak te behandelen.

Ambtenaar Nasirov, die pretendeerde dat hij plots een beroerte had gekregen en te ziek was om gehoord te worden, werd bijgestaan door negen advocaten. Hij betaalde zonder problemen een borgsom van 100 miljoen grivna (€ 3,5 miljoen). In zijn e-declaratie had hij opgegeven dat hij meer dan 2 miljoen euro cash in huis had, naast Zwitserse horloges, diamanten en bontjassen.

De strijd tegen de corruptie wordt geholpen door de verplichte zogenaamde e-declaraties die politici en ambtenaren op hoge posities moeten doen over hun vermogen. “We hebben nu instrumenten in handen gekregen,” zegt Anatoli Boiko, de voorzitter van het zogenaamde kiezerscomité van Odessa, een invloedrijke NGO. “We hebben in die declaraties verschillende onregelmatigheden ontdekt, die aangeklaagd, en daar zijn ook rechtszaken van gekomen.”

Boiko waarschuwt evenwel voor te veel optimisme. Het feit dat de rechtbanken niet zijn hervormd, bemoeilijkt volgens hem de strijd tegen de corruptie, zoals is aangetoond tijdens de saga rond de arrestatie van Nasirov.

Ook het Westen draagt volgens Boiko een verantwoordelijkheid: “De rechtszaken tegen de grote corruptie kunnen alleen een succes worden als het Westen druk blijft uitoefenen op Kiev. De heersende elite zal zich hevig verzetten, want ze weten dat het hun einde kan betekenen.”

Na de arrestatie van Nasirov was het parlement er als de kippen bij om met grote unanimiteit een regeringsgezinde auditeur voor te stellen voor het anti-corruptie bureau. Anti-corruptie activisten zagen dat als een poging om het anti-corruptie bureau aan banden te leggen.

Voorlopig heeft Oekraïne de stap nog niet kunnen zetten om een land te worden dat zich kan meten met andere West-Europese landen, wat nochtans de grote hoop was bij de vele vaak jonge activisten op Maidan. Een aantal van hen hebben deelgenomen aan het politiek bestuur van het land, maar zijn na een tijdje ontgoocheld opgestapt.

Maar ze kennen intussen wel het systeem van binnenuit en weten hoe het werkt, waar de zwakke plekken zijn. “Als we dit mooie land niet willen verliezen, zullen we hard moeten werken,” zegt Joelja Marouesjevska voor ze afscheid neemt.

In Oekraïne is een nieuwe generatie aan het opgroeien die beseft dat het anders kan, die dat gezien heeft in het buitenland, en die ook niet is aangetast door het oude clansysteem van politici en zakenmensen die vooral oog hebben voor elkaar en niet voor de noden van de bevolking.

Zij kunnen misschien Oekraïne definitief op het Europese pad brengen, maar daarvoor zal nog een lange en moeilijke weg moeten worden afgelegd.