Welke lessen na brexit, Donald Trump, Nederland en nu Frankrijk?- Ivan De Vadder

Ivan De Vadder is Wetstraatwatcher voor VRT Nieuws. Hij maakt en presenteert ook het programma "De afspraak op vrijdag".

De laatste maanden doen verkiezingen de wereld op zijn grondvesten daveren. Het referendum over de brexit, in juni 2016, leverde daar de eerste aanzet toe. De Britten (of moet ik zeggen, de oudere Britten) kiezen er voor, met een nipte meerderheid, om de Europese Unie te verlaten.

In de Verenigde Staten wordt vervolgens een anti-establishmentkandidaat als Donald Trump verkozen tot president.

In Nederland volgt dan de ineenstorting van de klassieke sociaaldemocratische partij, PvdA. En die tendens wordt in Frankrijk doorgetrokken: in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen bereiken de klassieke politieke partijen nauwelijks nog een kwart van de kiezers. Het bestaande politieke systeem stort in elkaar.

Laten we starten met een positieve noot. Je kan niet zeggen dat de PRAF’s het gehaald hebben, daar in Frankrijk. PRAF staat voor ‘plus rien à faire, plus rien à foutre’. Het is de term die politicoloog Bruce Teinturier heeft bedacht voor de Fransen die niets meer met de politiek vandoen willen hebben.

Dat bleek onder meer uit het grote aantal onbesliste kiezers, tot op de dag van de eerste ronde van de verkiezingen zelf. Maar uiteindelijk daagt toch 78,23% van de Franse kiezers op. Nauwelijks 1,78% onder hen stemt blanco; 0.8% van hen stemt ongeldig. Met zo’n score kun je moeilijk zeggen dat de Fransen niets meer te maken willen hebben met de politiek.

De Franse kiezer wil echter - en dat signaal klinkt loeihard na de eerste ronde - niets meer te maken hebben met de klassieke politieke partijen. Benoît Hamon, de kandidaat van de Franse socialisten – jarenlang hét voorbeeld van de klassieke machtspartij in Europa – verzamelt nauwelijks meer dan 6% van de Fransen achter zich.

En ook de kandidaat van Les Républicains - in het verleden de partij aan de rechterzijde, beter bekend als de UMP, de Union pour un Mouvement Populaire - doet het niet goed. François Fillon wint verrassend de primaires aan de rechterzijde, en lijkt maandenlang af te stevenen op een verkiezingsoverwinning. Maar nu? Fillon eindigt met 19,94% in de eerste ronde op een schamele derde plaats.

Iedereen verwacht dat er de komende weken hard afgerekend zal worden in de schoot van die rechtse partij Les Républicains. De klassieke partijen zijn dood. En waar het overlijden van de socialisten af te lezen valt uit de verkiezingsuitslag, zal de doodstrijd aan de rechterzijde wellicht de komende maanden volgen.

Leve de politieke bewegingen. Want die zijn dus springlevend. De winnaar van de eerste ronde van de Franse verkiezingen is Emmanuel Macron. Zijn beweging En Marche werd nauwelijks één jaar voor deze stembusgang in het leven geroepen. Lid worden van de beweging is simpel, met een muisklik ben je gratis lid.

Maar het kapitaal van de beweging zijn de kiezers die Macron wel degelijk hebben gesteund, met de overwinning in de eerste ronde als gevolg. Met En Marche start Macron een anti-systeembeweging, hij kant zich tegen de politiek zoals die jaren werd bedreven, en stelt zich voor als dé vernieuwer die buiten en boven de traditionele partijpolitiek staat.

De verkiezingen in Frankrijk draaien al een tijdje om de afkeer van de traditionele politiek. Wat Macron deed met zijn beweging, probeerde elk van de vier belangrijkste te doen: zich voor te stellen als anti-establishment. De linkspopulistische Jean-Luc Mélenchon hekelt al jaren de financiële oligarchie. Hij spreekt over een ‘kaste’, waar hij telkens dezelfde politici, journalisten en mensen uit de financiële wereld ziet paraderen. Hij roept dan ook: ‘Dégagez’. ‘Weg ermee’.

Marine Le Pen presenteert zich als een soort Jeanne D’Arc die als een patriot tegen het systeem strijdt. Zij voegt er nog een element aan toe: Frankrijk moet in naam van het patriottisme uit Europa stappen.

François Fillon had het moeilijker om zich als tegenstander van het systeem voor te stellen. Hij was tenslotte vijf jaar lang premier. En toch zegt Fillon: “Ik ben nooit de kandidaat van het establishment geweest en ben niet van plan het te worden.” De onthullingen over zijn vrouw Pénelope die jarenlang vergoed werd voor werk dat ze niet heeft gedaan, probeerde Fillon te framen als een aanval van het systeem.

De antisysteemkandidaten werden wel allemaal door het systeem opgeleid. De vier kandidaten zijn, ondanks het wegvallen van de klassieke partijen, groot geworden in dat stelsel.

Twee van de vier waren ooit lid van de ter ziele gegane PS, en waren zelfs minister in een socialistische regering. Macron stapte uit de regering Hollande, en dus ook uit de PS, om zijn beweging op te starten.

Ook de linkspopulistische Mélenchon is gepokt en gemazeld in de politiek, en is zelfs twee jaar lang minister geweest in een socialistische regering. Fillon is vijf jaar eerste minister geweest.

‘L’antisystème est vendeur’, concludeert Le Monde. Tegen het systeem zijn is goed voor de verkoop. En dat weet Marine Le Pen zeer goed, de antisysteemkandidaat bij uitstek.

Ook in ons land bestaat die tendens al langer. Wie zich afzet tegen het systeem, tegen de traditionele partijen, tegen het establishment kan rekenen op succes. Dat weten ze bij de N-VA en op een andere manier intussen ook bij Groen. Dat bewijzen de peilingen in ons land.

En aan Franstalige zijde ontdekt de PS hoe de radicaal-linkse partij PTB de wervende kracht van het afstoten van het establishment kan aanwenden.

De uitdaging is wel om - eens aan de macht - het systeem voldoende te veranderen om de kiezer tevreden te houden. Dat is de uitdaging voor Donald Trump, voor Jesse Klaver van Groenlinks in Nederland, en binnenkort misschien ook voor Emmanuel Macron in Frankrijk.

Want anders strompelen hun kiezers op hun beurt naar de volgende electorale ontgoocheling. En de kans is groot dat die PRAF heet.