Blijft de Turkse president Erdogan de Europese Unie uitdagen? - Ton van Lierop

Ton van Lierop is redacteur economie voor de VRT Nieuwsdienst.

Het was geen fraai zicht. President Erdogan had forse en kwetsende verklaringen in petto over de Europese Unie, over Nederland en vooral over Duitsland. Bondskanselier Merkel kon er niet mee lachen. Maar wat nu? Na het referendum? Kan Erdogan zijn Europese partners blijven jennen of zal hij moeten proberen ze toch te vriend te houden?

Zoals dikwijls in diplomatie: de centen zijn belangrijk.

De anti-Europese retoriek bezorgde Erdogan misschien zijn zege, toch kan de Turkse president niet om de EU heen. Vooral niet in economisch opzicht. Voor gewaardeerde Europese cash vangt Turkije al Syrische vluchtelingen op.

Voor de verdere ontwikkeling van zijn economie leunt Erdogan nog meer op Europa. Na het referendum zal Ankara de brokken met de grootste handelspartner mogen lijmen, zeker nu de charters met Europese toeristen minder frequent vliegen.

De betere waarnemers en Turkije-kenners zijn het er niet over eens. Was het nu stembusfraude, die zorgde voor de nipte overwinning van afgelopen zondag? Of waren het de stemmen van Belgische en andere Europese Turken, die vielen voor het nationalistische verhaal? En dan is er nog de vraag over de toegenomen welvaart. Uit eerste reacties in Turkije zelf, bleken vooral tevreden burgers in kleinere steden ook een belangrijke bijdrage te hebben geleverd aan de zege.

Turkije kende de afgelopen jaren een stevige economische groei. De modale Turkse familie profiteerde daarvan mee. De stijgende welvaart beperkte zich de laatste jaren niet tot de grote steden, die met plaatselijke groeicijfers van soms meer dan 10 procent zelfs jonge Belgische Turken deden (r)emigreren naar Istanbul of Ankara.

Ook het platteland kende de laatste jaren een hogere welvaart, zij het niet met dezelfde hoge groeipieken. Toch zou ook de dankbare stem van de nieuwe middenklasse Erdogan over de drempel van 50 procent hebben geholpen.

De volksraadpleging kwam wat dat betreft nog net op tijd. Na jaarlijkse groeicijfers van 5 tot 6 procent tussen 2007 en enkele jaren geleden, zit de klad er in. Voor dit jaar rekent de Turkse economie op een groei van 2 tot 3 procent. Nog steeds een respectabel cijfer, waar elke Europese lidstaat momenteel voor in de handen zou klappen. Maar voor een lager ontwikkelde economie als de Turkse is het wel degelijk zo dat de groeivertraging grotere gevolgen heeft.

Mede door de terreurdreiging en het vluchtelingenprobleem is het toerisme vanuit Europa naar Turkse badplaatsen er al fors erop achteruit gegaan. In totaal zouden de wereldwijde toeristische uitgaven in Turkije vorig jaar al met een kleine 9 miljard euro zijn gedaald. Maar ook in bredere zin stokt de economie.

De koers van de Turkse lira daalde in een klein jaar tijd met ruim 20 procent. De werkloosheid steeg in dezelfde periode van 9,3 tot 13 procent. De belastinginkomsten lopen terug en dat zet druk op de begroting, die ondanks de forse groei van de voorgaande jaren toch nog kampt met een tekort van ongeveer 1 procent.

De lage koers van de munt is een probleem voor een economie die sterk leunt op importen. Het handelstekort ten opzichte van Europa bedroeg vorig jaar 11,4 miljard euro. Voor dat bedrag wordt dus meer geïmporteerd dan geëxporteerd. Turkije importeerde voor 78 miljard euro uit Europa, vooral chemicaliën, medicijnen, staal, machine-apparatuur en auto´s. Dat handelstekort is wel wat teruggelopen. In 2015 sloeg de balans nog voor 17,3 miljard euro negatief uit voor Turkije.

De exporten vanuit Turkije naar Europese landen kenden vorig jaar een omvang van ruim 66,5 miljard euro. Daarbij ging het vooral om textiel, machines en auto´s.

De Turkse auto-industrie groeide de afgelopen jaren sterk, met productie voor onder meer Fiat, Toyota, Hyundai en Ford (de bekende Transit-bestelwagens). In totaal is de productie opgelopen tot ruim één miljoen voertuigen per jaar. Daarmee is Turkije het zevende grootste land als het gaat om autoproductie voor de Europese markt.

Zeker producenten als Toyota en Hyundai kozen voor Turkse investeringen, vanwege de nabijheid van de Europese markt en het feit dat Turkije een douane-unie heeft met de Europese Unie.

Dat akkoord houdt in dat er geen handelsbelemmeringen of tarieven zijn. Alleen kolen, staal en niet bewerkte landbouwproducten maken geen deel uit van de douanevrijstellingen.

Europa is voor Ankara ook de belangrijkste handelspartner. Gemiddeld gaat ruim 40 procent van alle handelsverkeer, zowel import als export, naar lidstaten van de Europese Unie. Omgekeerd is Turkije voor de Europese Unie slechts de vijfde handelspartner. Nog steeds een belangrijke partner, maar niet van zo´n cruciaal belang als omgekeerd het geval is.

Vanuit Vlaanderen ging vorig jaar voor 4,1 miljard euro aan goederen naar Turkije, onder meer staal, kunststoffen en kleding. Vlaanderen importeerde voor 3,5 miljard uit Turkije, vooral auto´s. Zowel voor import als voor export is Vlaanderen goed voor ruim 90 procent van alle Belgische handel met Turkije.

Verder investeert Europa fors in Turkije. Vanuit Nederland, waarmee president Erdogan vlak voor de verkiezingen het vuur hoog opstookte, gaat zelfs in absolute aantallen het meeste geld naar Turkije. Vanuit de Turkse zakenwereld kwamen daarom vorige maand ook al snel geluiden om de band met Den Haag niet te veel te bruuskeren.

Wanneer het stof uiteindelijk gaat liggen, zal Erdogan de welvaart van zijn kiezers niet op het spel willen zetten. Zeker niet wanneer die welvaart zo sterk aan Europa is verbonden. Of het stof gaat liggen, is natuurlijk een andere vraag. Voor Europa overtreedt Erdogan een rode lijn als er inderdaad een herinvoering van de doodstraf komt, waarover de president een tweede referendum wil houden.

Wanneer dat gebeurt, kan het komen tot een echte breuk. Dan zullen er geen onderhandelingen over lidmaatschap meer plaatsvinden. Erdogan staat hoe dan ook al niet meer zo te springen om zich aan te sluiten bij de EU. Toch zal hij zich wel realiseren dat de douane-unie, onderdeel van een breder zogeheten associatie-akkoord, behouden moet blijven. Daarom moeten er hoe dan ook gesprekken met de EU blijven.

Hoe cynisch het ook klinkt: Erdogan heeft de in Turkije opgevangen Syrische vluchtelingen als wisselgeld. Europa wil graag dat Turkije deze opvang voort blijft zetten, om populistische partijen die niet staan te springen om vluchtelingen, geen wind in de zeilen te geven. Tegelijkertijd moet Erdogan zich wel realiseren dat hij Europa ook nodig heeft om het land draaiende te houden.