Moet Europa op zoek naar andere bondgenoten dan Donald Trump? - Jan Balliauw

Jan Balliauw is buitenlandverslaggever en diplomatiek specialist bij VRT Nieuws.
 

Dag 13 van de eerste maand van het eerste jaar van het nieuwe tijdperk is bijna voorbij als ik dit schrijf. Twee weken geleden legde Donald Trump de eed af. In zijn eerste werkdagen is hij er al meteen in geslaagd de wereld op zijn kop te zetten.

Hij respecteert geen heilige huisjes, alles staat op losse schroeven. Zelfs de premier van een van de trouwste bondgenoten van de VS, Australië, kreeg de toorn van Trump over zich heen toen die vroeg of hij zich ging houden aan de afspraak die Obama had gemaakt over de opname van vluchtelingen.

De hoop die misschien nog bij enkelen leefde dat president Trump iemand anders zou zijn dan kandidaat Trump is meteen naar de prullemand verwezen. Deze man doet wat hij heeft beloofd en heeft lak aan iedereen die hem tegenwerkt, of het nu de Mexicaanse president is of de pers. Een wereldwanorde dreigt.

Europa is ontwaakt uit een vorm van winterslaap. Na de Tweede Wereldoorlog zijn vele Europeanen gaan denken dat ze de geschiedenis hadden overwonnen. Het grondgebied van de Europese Unie leek in een gezegende stabiliteit te baden die niets of niemand nog onderuit zou kunnen halen.

Oorlogen, waar de Europeanen meesters in waren tot 1945, leken verder af dan ooit. De eerste generatie na de Tweede Wereldoorlog wist nog maar al te goed in wat voor een luxe ze leefden door de stabiliteit van de Europese multinationale samenwerking.

Maar gaandeweg ebde de herinnering aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog weg, en hield niemand het voor mogelijk dat zoiets nog ooit in Europa zou gebeuren.

Nadat ik terugkwam als correspondent uit Rusland, in 1993, zei ik soms een beetje provocerend dat ik in Brussel op een potentiële frontlinie leefde. Het zorgde gegarandeerd voor heel wat hilariteit, ook al was op dat moment het bloedige beleg van Sarajevo bezig, nog zo’n potentiële frontlijn waarvan niemand dacht dat die ooit eens een echte frontlijn zou kunnen worden.

Maar ik had in Moskou meegemaakt hoe een supermacht met kernwapens op enkele maanden uiteen was gevallen. In december 1991, 25 jaar geleden, waren 5 A4’tjes - tijdens een dolle nacht bedacht door een klein groepje adviseurs van de Russische, Oekraïense en Witrussische president - voldoende om de grootmacht naar de catacomben van de geschiedenis te verwijzen.

In Europa zou dat niet gebeuren. De Europese Unie was er voor altijd, oorlog was iets van het verleden. Europeanen begrepen ook niet meer het verschil tussen economische belangen en strategische belangen, want in de EU waren er alleen nog economische belangen.

Voor de onderlinge conflicten werden politieke compromissen gevonden binnen de EU. De veiligheid werd uitbesteed aan de Amerikanen. De Europeanen stonden wel als eerste klaar om het vredesdividend te incasseren na het einde van de Koude Oorlog, in volle Joegoslavische oorlog nog wel, die uiteindelijk de Amerikanen moesten komen oplossen, zeer tegen hun zin overigens.

Washington is er altijd van uitgegaan dat een stabiel Europa uiteindelijk beter voor Amerika is dan een Europa waar conflicten tussen de vele kleine en grote landen heel snel uit de hand kunnen lopen, en waar Amerika vroeg of laat toch bij betrokken geraakt.

Maar de nieuwe bewoner in het Witte Huis ziet de wereld niet meer in termen van win-win. Trump kijkt naar de wereld als een zero sum game, een winst voor de een is een verlies voor Amerika. De Duitse ambassadeur in Washington kreeg van een van de adviseurs van Trump in een vertrouwelijk gesprek al snel het verwijt dat Duitsland een groot handelsoverschot heeft met Amerika. Daar moest snel iets aan worden gedaan, vond de adviseur.

Amerika heeft lang ingestaan voor de orde in de wereld, en kreeg daar heel veel kritiek voor, ook vanuit Europa. Het leek soms op mensen die met de handen in de zakken staan toe te kijken hoe iemand iets probeert te doen en voortdurend kritiek geven dat die het slecht aanpakt. Onder Trump trekt Washington zich niets meer aan van de orde in de wereld, alleen nog maar van zaken die Amerika zelf bedreigen. America first, weet u nog wel?

In zijn benadering van de buitenlandse politiek staan de Amerikaans belangen vooraan. De verspreiding van democratische waarden, waar de VS traditioneel een punt van maakte, is bijkomstig geworden. Amerika gaat net zo roepen en tieren als andere spoilers in de internationale politiek, zoals Rusland en China, dat graag plegen te doen.

Trump zoekt bondgenoten die hem goed uitkomen, en het democratisch karakter van die bondgenoten is geen criterium meer. Rusland is vrij cruciaal want hij heeft dat land zowel nodig in zijn beloofde strijd tegen IS als tegen de globalisering.

Trump weet dat hij IS in Syrië alleen maar kan aanpakken als hij dat samen met de Russen doet. Daarvoor moet hij dus gaan aankloppen in het Kremlin want Rusland is een bepalende factor in Syrië, zeker na de herovering door het leger van Assad van Oost-Aleppo, iets wat zonder Russische steun nooit mogelijk was geweest.

De nieuwe Amerikaanse president wil ook de globalisering bestrijden en China is daarbij een belangrijk doelwit. Dat land heeft een groot deel van de industriële bedrijvigheid in de VS overgenomen.

Het heeft geleid tot het ‘olifant-model’, waarbij opkomende economieën zoals China, en de hogere middenklasse in de ontwikkelde landen profiteren, maar de lagere middenklasse achteruitgaat.

Om China aan te pakken, probeert het Witte Huis het land te verzwakken door te proberen Rusland los te weken uit een ongemakkelijk bondgenootschap met Peking. Officieel hoor je geen slecht woord in Moskou over China, maar achter de schermen beseft men wel dat China op langere termijn een grotere bedreiging vormt dan het Westen. Ook China steekt niet al te veel energie in het bondgenootschap met Rusland. Het land wil zijn afzetmarkten in het Westen niet verloren zien gaan. Tot nu toe heeft Peking de annexatie van de Krim nog niet erkend.

Europa staat voorlopig met lege handen om een rol van betekenis te spelen in dit aloude machtsspel van geopolitieke rivalen. De EU, zelfs zonder het Verenigd Koninkrijk, is nochtans een echte potentiële grootmacht, zelfs potentieel nog groter dan de VS, alleen willen de Europeanen liever vasthouden aan hun natiestaten. Wat we zelf doen, doen we beter, zeker beter dan die dekselse eurocraten in Brussel.

De EU sleept zich intussen van de ene crisis naar de andere. Nu de eurocrisis even wat minder acuut is, staan aanslepende brexit-onderhandelingen voor de deur.

Over het vluchtelingenbeleid gaapt een gigantische kloof tussen oostelijke en westelijke lidstaten. De controle van de buitengrenzen is nog altijd niet geregeld. De EU hoopt dat Turkije de vluchtelingen dan maar tegenhoudt, waardoor de alsmaar meer autoritair optredende Turkse president Erdogan de EU eenvoudig onder druk kan zetten.

Soms hoor je pleidooien voor een betere defensiesamenwerking tussen de Europese lidstaten. Er zijn inderdaad stappen in die richting gezet, na de aanmaning van Trump dat de VS alleen nog NAVO-lidstaten zou te hulp schieten die hun bijdrage betalen (2% van het BNP).

Maar velen vergeten dat een krijgsmacht niet zomaar in het ijle kan opereren. Militairen hebben een politieke sturing nodig. Dat is een van de basisbeginselen van ons democratisch rechtsbestel. Zolang de EU intern verdeeld is over wat de vitale Europese veiligheidsbelangen zijn, kunnen de Europese militairen weinig doen.

Ze kunnen wel samen oefenen, samen aankopen doen, en dat is op zich wel al een zekere vooruitgang, maar fundamenteel verandert dat de Europese onmacht niet om te zorgen voor zijn eigen veiligheid. Je kan je met defensie niet de ‘luxe’ veroorloven dezelfde weeffouten te maken als met de euro. Beslissingen om militairen in te zetten gaan over leven en dood, niet over een procentje groei meer of minder.'

Toch zal Europa een aantal versnellingen hoger moeten schakelen, ook al zitten de omstandigheden tegen. 2017 is nu net het jaar waarin naast de brexit, ook een aantal cruciale verkiezingen worden gehouden: Nederland, Frankrijk en Duitsland. De Frans-Duitse as werkt momenteel niet. President Hollande gaat zichzelf niet opvolgen en is dus politiek uitgeschakeld. Bondskanselier Merkel moet haar aandacht nu richten op haar herverkiezing in september.

Het nachtmerriescenario voor Brussel – premier Wilders, president Le Pen en bondskanselier Frauke Petry, alle drie eurosceptici - wordt voorlopig door de heersende politieke klasse als een volstrekte utopie afgedaan. Maar dat deed de Brusselse elite ook met de brexit en Trump.

Als Europa eindelijk een stem zou krijgen in de geopolitiek, kan het meespelen met de grote spelers. Dan kan het zowel tegengewicht bieden aan Trump als Poetin. Zo niet dreigen de EU en de EU-lidstaten vermorzeld te worden in een machtsspel tussen andere grote spelers in de geopolitiek waarbij geen regels meer gelden, alleen het recht van de sterkste.

Maar Europa zal zich ook bewust moeten worden van zijn eigen beperkingen. Het zal niet de wereld naar zijn hand kunnen zetten, en Europese politici zullen niet meer de wereld kunnen rondreizen met het opgeheven vingertje over waarden die niet nageleefd worden. Europese politici zullen moeten leren denken in veiligheidsbelangen en een vorm van egoïstische realpolitiek uitvoeren om het eigen voortbestaan te verzekeren.

Is er dan nog hoop? Misschien. De EU heeft soms diepe crisissen nodig om grote stappen vooruit te zetten. Misschien is Trump wel een dergelijk moment. Binnen de EU gaan er nu stemmen op, onder meer van België, om snel vooruitgang te boeken met landen die vooruit willen en zo het immobilisme te doorbreken.

Daarbij komt dat pogingen van landen ‘to go it alone’ na een aanvankelijke korte periode van euforie (eindelijk verlost van die lastposten…) meestal uitlopen op een grote kater. President Bush mocht dat ondervinden na het debacle in Irak. Hij kon bij niemand zomaar gaan aankloppen omdat hij had verzuimd een brede coalitie uit te bouwen. De gevolgen daarvan dragen we nog altijd met ons mee.

De VS is groot en machtig, en in tegenstelling tot Europa relatief goed beschermd door grote oceanen, maar de VS is niet oppermachtig. Europa kan bondgenoten zoeken bij de groep landen die Trump heeft afgewezen. Zo wordt met Mexico nu versneld over een handelsakkoord onderhandeld. En wie weet, keert in het Witte Huis na een tijd het gezond verstand terug en gaat Trump inzien dat een land leiden wat complexer is dan het bouwen van een wolkenkrabber.