Waarom die groeiende spanning tussen Rusland en het Westen? - Jan Balliauw

Vanavond zendt Canvas de documentaire "Check-point" uit waarin Ruslandkenner Jan Balliauw op zoek gaat naar verklaringen voor de groeiende spanning en confrontatie tussen Rusland en het Westen, tussen Poetin en ons. Een voorbeschouwing.
analyse
Analyse

Jan Balliauw is Ruslandspecialist bij VRT Nieuws. Vanavond,  donderdag 22/12, zendt Canvas om 21u10 in het programma Check-point een documentaire over Rusland uit waarin Jan Balliauw op zoek gaat naar antwoorden over de spanningen van de voorbije 5 jaar tussen Rusland en het Westen.

Toen ik begin 2012, bijna 5 jaar geleden, naar Moskou ging, hing er een revolutionaire sfeer in de lucht. Tijdens de parlementsverkiezingen van december 2011 was er zo massaal en zo zichtbaar fraude gepleegd dat de gegoede middenklasse in de grote steden haar contract met het Kremlin verscheurde.

Ze aanvaardden niet langer de deal dat zij een snel stijgende levensstandaard kregen in ruil voor hun politieke rechten. Met hun pas aangeschafte smartphones, een resultaat van de deal, filmden ze de fraude en verspreidden hun video’s via het internet.

De zogezegde ‘soevereine democratie’ in Rusland stond met de billen bloot. Alle trucs waren blijkbaar toegelaten om de partij van Poetin, Verenigd Rusland, aan een duidelijke meerderheid in het parlement te helpen.

Begin februari 2012 liep ik tussen tienduizenden betogers tegen Poetin. Het was buiten berekoud, -15 graden, onze camera gaf de geest na 3 uur filmen, toen de betoging op het eindpunt, het Bolotnaja-plein, was aangekomen. Maar de koude hield de betogers niet tegen, zo kwaad waren ze. Toch had hun protest geen resultaat.

Poetin won de verkiezingen met verbazend gemak. Massale fraude was zelfs niet nodig, hier en daar een overijverige lokale gouverneur niet te na gesproken die Poetin aan astronomische winstcijfers wou helpen.

De rest van Rusland was niet mee met de stedelijke middenklasse. Bij hen was de angst voor een terugkeer naar de chaos van de jaren negentig nog te groot. Poetin was voor hen de garantie voor stabiliteit.

Democratie was in hun ogen geen goed, maar een kwaad.
"Hier is het allemaal begonnen," zegt Lilia Sjevtsova, de grande dame van de Kremlinologie, als ik met haar over het Bolotnaja-plein wandel.

"Poetin vreesde dat ze zouden terugkomen met honderdduizenden, misschien wel miljoenen. Na de betogingen op Bolotnaja deed hij Rusland op slot en sloot hij de deuren naar een democratische ontwikkeling."

Poetin zette Rusland op slot

Onmiddellijk na zijn aantreden pakt Poetin de buitenparlementaire oppositie hard aan. Om de oppositie een duidelijke waarschuwing te geven, vliegen drie leden van de meisjesgroep Pussy Riot achter de tralies omdat ze een anti-Poetinlied hebben gezongen in de kathedraal van Moskou.

Oppositieleiders die te veel kabaal maken, krijgen af te rekenen met opgeklopte rechtszaken die worden behandeld door rechters die even moeten bellen voor instructies voor ze een vonnis uitspreken.

Ngo’s die te kritisch zijn voor de overheid en die werken met buitenlands geld, moeten opletten dat ze niet het label ‘buitenlandse agent’ opgespeld krijgen, waarmee hun geloofwaardigheid wordt ondermijnd.

Als een gevolg daarvan is er 5 jaar later van een noemenswaardige oppositie in Rusland geen sprake meer.

Achterdocht

Maar ook de wereld zal al snel ervaren dat de Poetin die in 2012 aantreedt, niet meer de man is die in zijn beginjaren nog vrij goed samenwerkte met het Westen. Poetins achterdocht tegenover het Westen is geleidelijk aan sterker geworden, vooral na de Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004.

Hij verdenkt het Westen ervan dat het begrippen als democratie en vrijheid in feite wil gebruiken als een wapen om zijn regime onderuit te halen. Hij verwoordt dat een eerste keer vrank en vrij tijdens een veiligheidsconferentie in München begin 2007.

Als begin 2014, opnieuw in Oekraïne, westersgezinde betogers de macht grijpen, is voor hem de maat vol. Poetin beslist de Krim te annexeren, en hij verandert daarmee voor de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog met de inzet van militairen landsgrenzen.

Militaire dreiging

"Dat was een majeur feit, geopolitiek gezien", zegt Herman Van Rompuy, toen voorzitter van de EU-raad, als ik met hem de afgelopen 5 jaar overloop. Van Rompuy kreeg Poetin nog onmiddellijk na de omwenteling in Oekraïne aan de lijn, maar na de annexatie van de Krim verstomt het contact tussen Brussel en Moskou.

Een ongeziene confrontatie begint tussen Rusland en het Westen, een confrontatie van sancties en tegensancties, maar ook van een verhoogde militaire dreiging.

Belgische F-16-piloten die een tijdje het Baltische luchtruim bewaken vanuit het Poolse Malbork vertellen me tijdens een bezoek met defensieminister Vandeput dat Russische piloten voortdurend dicht tegen het NAVO-luchtruim vliegen. Af en toe dringen ze dat ook even binnen. Zo zien ze niet alleen hoe de NAVO-afweer werkt, maar verplichten ze de NAVO ook tot voortdurende paraatheid.

De Russische enclave Kaliningrad, helemaal ingebed in NAVO-grondgebied, is inmiddels volgestouwd met militaire hardware: tactische IskanderM-raketten (reikwijdte tot 500 km) die een kernkop kunnen dragen, Kalibr-kruisraketten die onlangs naar de Baltische Vloot zijn gestuurd (reikwijdte van minimaal 1500 km).

Dat arsenaal is aangevuld met S400-luchtafweer en Bastion-raketten voor kustverdediging. Binnen de NAVO groeit de vrees dat de Russen in de Baltische Zee een no-go-gebied willen creëren zodra ze alle systemen met elkaar laten werken.

Ook de NAVO

Maar ook de NAVO heeft haar aanwezigheid in het oosten aanzienlijk versterkt. De territoriale defensie, die na het einde van de Koude Oorlog naar de achtergrond was verdwenen, is plots weer prioriteit nummer een, zeker voor de Baltische landen en Polen.

Alle NAVO-landen keurden op hun top in Wales in september 2014 een verhoging goed van hun defensie-uitgaven tot 2 procent van het bnp. De nieuwe Belgische regering, die een maand later werd gevormd, had dat signaal niet goed begrepen en verminderde de uitgaven voor defensie nog gevoelig.

Ze konden er op de NAVO in Brussel niet mee lachen. Inmiddels heeft dezelfde regering een verdubbeling van het budget in het vooruitzicht gesteld tegen 2030, maar de stijging begint wel pas na de huidige legislatuur. De crisis met Rusland zal op termijn iedere Belg financieel treffen, want meer geld voor defensie betekent minder geld voor iets anders.

En in onze hoofden

De confrontatie kruipt ook in de hoofden, in de wijze waarop we over elkaar denken. We spreken weer net zoals tijdens de Koude Oorlog in stereotypen over elkaar, iedere nuance is per definitie verdacht. Je bent ofwel pro, ofwel contra.

We lijken te leven in twee verschillende werelden. De Russische media, voor het merendeel gecontroleerd door het Kremlin, doen hun uiterste best om die andere realiteit levendig te houden.

Alles wat slecht gaat in het Westen wordt sterk in de verf gezet. Ook hun Sovjetcollega’s tijdens de Koude Oorlog bezondigden zich geregeld aan deze vorm van ‘schadenfreude’, leedvermaak om de problemen van anderen. Een betoging in Brussel die uit de hand loopt: gegarandeerd uitgebreide verslaggeving op Russia Today.

Meer nog, het Westen wordt voortdurend met de vinger gewezen omdat het Rusland klein zou willen krijgen. 

Maar ook wij in het Westen zijn niet helemaal vrij van zonden. Wij berichten voortdurend, en volledig terecht, over de burgerslachtoffers die Russische bombardementen maken in Syrië, maar dat in Oost-Aleppo het aan Al-Qaeda gelinkte Al Nusrafront een grote invloed had, hoor je veel minder. De slag om Mosul wordt vaak omschreven als een bevrijding, de slag om Oost-Aleppo als een tragedie.

Het buitenlands doembeeld

Poetin vaart wel bij deze confrontatie. Hij heeft die nodig om de Russen te overtuigen dat ze een extra inspanning moeten leveren.

De economie zit al een tijdje in een crisis door het uitblijven van hervormingen. Het gebrek aan een rechtstaat houdt investeerders op een afstand want ze hebben geen garanties voor hun investeringen. De sancties hebben de zwakte van de Russische economie extra in de verf gezeten.

Maar Poetin kan deze problemen nu eenvoudiger van zich af schuiven omdat het vaderland zogezegd wordt bedreigd door het Westen. En Russen zijn op hun best als ze zich bedreigd voelen. "Dan kruipen we in onze versterkte burcht en steken we de ophaalbrug in brand", zegt een beginnende kaasboer buiten Moskou.

De sancties die het Westen heeft afgekondigd tegen Rusland, hebben ertoe geleid dat de verwaarloosde landbouwsector in Rusland weer tot leven is gekomen.

Poetin heeft beslist dat de importgoederen vervangen moeten worden door eigen producten, en dus krijgen beginnende boeren plots alles wat ze wensen. De kaasboer huurt 50 hectare voor 100 euro per jaar…

"Geld is niet de eerste prioriteit voor Russen, wij vinden de mogelijkheid om onafhankelijk beslissingen te nemen, om zelf onze buitenlandse politiek te vormen, veel belangrijker", zegt Pjotr Tolstoj met veel nadruk als ik hem spreek in de Doema.

De politieke journalist van het Kremlingezinde eerste tv-kanaal is verkozen tijdens de verkiezingen in september en is meteen gebombardeerd tot vicevoorzitter van het Russische parlement. Hij heeft vroeger nog gewerkt voor Le Monde, hij kent Parijs als zijn broekzak, maar hij is bijzonder bitter over het Westen.

"Europa verbergt zijn ware bedoeling achter verheven waarden zoals democratie en mensenrechten. Europa moet eens leren ophouden met ons de les te lezen. Ze doen dat ook niet met China. Ze aanvaarden dat China anders is, maar voor Rusland geldt dat blijkbaar niet. Misschien omdat we eruitzien als Europeanen", voegt hij er nog aan toe met een cynische glimlach.

Je hoort in Moskou ook andere stemmen, maar zij zijn de minderheid. Zij waarschuwen ervoor dat Rusland nooit zal ophouden als Europa akkoord zou gaan met het huidige Russische optreden.

Dan moet Europa aanvaarden dat zich in het oosten van Europa een nieuwe finlandisering voltrekt. De Baltische landen, Polen, misschien ook Slovakije, zullen dan in hun buitenlandse politiek voorzichtig moeten zijn met kritiek op Rusland.

Tijdens de Koude Oorlog deed Finland net hetzelfde met de Sovjet-Unie, de grote buur van Finland. De jonge charismatische oppositieleider Ilja Jasjin formuleert het nog het krachtigst: "Als je naar Poetin trekt om een compromis te vragen, ziet hij je als een zwak leider en zal hij je nog meer onder druk zetten."

Europa moet m.a.w. tonen dat het bereid is een deel van zijn luxeleventje op te geven voor de verdediging van de waarden waar de Europese leiders zo graag over praten. Pas dan zal het Rusland van Poetin bereid zijn tot compromissen, hoor je in oppositiekringen in Moskou.

En wat met Trump?

Nu de nieuwe bewoner in het Witte Huis niet meer automatisch de veiligheidsparaplu wil openhouden boven Europa, wordt de kwestie van de relaties met Rusland nog des te dringender voor het oude continent.

Wij zijn niet zoals de VS door grote oceanen geïsoleerd van Rusland. Het land is de belangrijkste buur van de Europese Unie, is een grote afzetmarkt en verzorgt een belangrijk deel van onze energiebehoeften. Rusland is te lang in het verdomhoekje gezet.

Veel waardevolle kennis is verloren gegaan omdat Ruslandspecialisten niet hoog stonden aangeschreven. Azië, China, waren veel meer opwindend. Maar wat in China gebeurt, heeft normaal gezien geen rechtstreekse gevolgen voor ons, de evoluties in Rusland kunnen dat wel hebben zoals we de afgelopen 5 jaar hebben gezien.

De droom van vrede en stabiliteit

Die voorbije 5 jaar hebben mij niet vrolijker gemaakt. Ik heb mensen zien doodschieten in Kiev. Aan beide kanten van de frontlijn in Oost-Oekraïne heb ik het lijden meegemaakt van de burgerbevolking.

Mensen die maandenlang in schuilkelders leven, vaak zonder elektriciteit en stromend water. Rusland en het Westen beschouwen zich meer en meer als potentiële vijanden.

We dachten 25 jaar geleden, toen de Sovjet-Unie uiteenviel, dat we een lange periode van vrede en stabiliteit tegemoet gingen op het Europese continent. 25 jaar later is van die droom niet veel meer over.

Toch is er nog hoop. Zowel Rusland als Europa beseffen dat ze elkaar nodig hebben. Niet alle banden zijn verbroken. Het akkoord over Iran heeft aangetoond dat Rusland en het Westen nog altijd kunnen samenwerken. Ik heb in de vele gesprekken die ik vorige maand in Rusland heb gevoerd voor de Check-point-documentaire veel kritiek gehoord op Europa en het Westen, maar die werd altijd vriendelijk verwoord, nooit agressief, en lijkt vaak voort te komen uit een gevoel van ontgoocheling over het Westen. We kunnen alleen maar hopen dat Rusland en het Westen de komende maanden, jaren, een nieuwe modus vivendi vinden en zo een verdere escalatie kunnen vermijden.

Meest gelezen