Is moeder Teresa wel zo heilig? - Peter Decroubele

Peter Decroubele is journalist bij VRT Nieuws en volgt onder meer het reilen en zeilen binnen de Katholieke kerk.

Vandaag wordt ze heilig verklaard: Agnes Gonxhe Bojaxhiu, alom bekend als Moeder Teresa. Of in termen van de Heilige Stoel: ze wordt gecanoniseerd. De kleine kloosterzuster van Albanese afkomst werd al in 2003 zalig verklaard. Toen was dat al opvallend want ze was pas 6 jaar daarvoor gestorven. En kijk, nog geen 20 jaar na haar overlijden wordt ze heilig verklaard. Een snelheidsrecord, een mirakel.

Niet vreemd dat de Kerk die stap zet want Moeder Teresa is een iconisch figuur. En namen die tot de verbeelding spreken en die golven van sympathie opwekken zijn welkom. Want religie is ook aan marketing onderhevig. Iedereen wil zieltjes winnen. Moeder Teresa kan enthousiasme op de groeimarkten teweeg brengen. Maar het weze duidelijk, de kleine vrouw die de ellende uit de straten van Calcutta belichaamde, is niet onbesproken. Volgens sommigen véél minder heilig dan je zou denken…

Moeder Teresa liet zich voor haar kloosternaam inspireren door Theresia van Lisieux, de Franse heilige kloosterzuster die de patrones werd van de missionarissen en van het missiewerk. Op haar 17e had Moeder Teresa haar thuis verlaten, richting een kloosterorde in Ierland. Om Engels te leren, zou altijd van pas komen. En amper een jaar trok ze al richting Azië, richting India, lid van het Gemenebest. Ze kwam terecht in de (Engelstalige) kloosterorde van Loreto, gaf les in een meisjesschool in Darjeeling, koos haar nieuwe naam en zou India nooit meer verlaten.

Moeder Teresa was geprikkeld en getroffen door het lot van de ontelbare zieke en stervende daklozen, bekommerde zich om zwervende kinderen, hongerigen en leprozen en koos voor het keiharde en confronterende pad van de absolute armoede. Ze zou voor altijd deel van de armsten der armsten zijn.

Het klooster werd haar stilaan te klein, ze had haar eigen habitat, haar eigen forum, haar eigen werkveld nodig, haar actieveld was te beperkt geworden. En met de zegen van paus Pius XII besloot zij zich volledig te wijden aan deze armsten der armen, ze verliet het klooster en stichtte de orde van de Missionarissen van Naastenliefde.

Dit gebeurt allemaal in 1950 en Moeder Teresa zou de orde pas loslaten een half jaar voor haar dood. De orde van de zusters met de witte sari en de drie blauwe banden, die orde is tegenwoordig nog altijd goed voor meer dan 5.000 zusters, met bij ons vestigingen in Gent en Brussel.

Het wit staat voor waarheid en zuiverheid, de drie blauwe banden symboliseren de drie geloftes die een lid van de orde aflegt: armoede, gehoorzaamheid en (de breedste band) kuisheid én hulp aan de armsten van de armen. De definitie in textiel vervat.

Moeder Teresa heeft bijna 50 jaar haar werk gedaan, haar missie uitgevoerd, het gewicht en het juk van de armoede geprobeerd te verlichten voor tienduizenden Indische gezinnen, vooral gericht op vrouwen en kinderen. Met een absolute verdienste waar niemand, gelovige of ongelovige, kan naast kijken.

Het leverde haar de absolute spirituele steun op van paus Johannes-Paulus II die haar zo vaak hij kon opvoerde als een perfecte combinatie van spiritualisme, geloof, godsvrucht, missiewerk en menselijke betrokkenheid. Moeder Teresa werd langzamerhand een icoon, een symbool, een figuur.

Marketeers zouden haar “a brand” hebben genoemd, een “registered trade mark” zelfs, een topproduct én een “million seller” van de multinational genaamd de Kerk. Presidenten en regeringsleiders, Lady Diana of Nelson Mandela, ze schaarden zich met plezier naast de kleine weldoener uit Calcutta, die in 1979 al wereldfaam had verkregen door de Nobelprijs voor de vrede te winnen.

Maar moeder Teresa lokte ook kritiek uit. In haar praktijk, in haar ordelijke uitvoering was ze een vrouw van haar tijd, met eigenlijk een heel conservatieve houding. Een thema als abortus was onbespreekbaar, adoptie werd geweigerd aan alleenstaanden of gescheiden mensen, seksualiteit was iets onbespreekbaars. Euthanasie en contraceptie waren ook taboes tot en met, exemplarisch voor de tijdsgeest en de denkpatronen in het Vaticaan van toen - en zelfs grotendeels nu. Ethische thema’s en Moeder Teresa, een goeie “match” is het nooit geweest.

Langzamerhand kwam er ook kritiek op haar handelwijze in Calcutta. Moeder Teresa praktiseerde een “cultus van lijden”, zoals Jezus Christus het haar ooit had voorgedaan. Een houding die in onze huidige moderne tijden (denk aan palliatieve verzorging of mantelzorg) niet meer zou getolereerd worden. 

De verhalen zijn legio over haar missiewerk dat pijn en lijden inhield, over gebrekkige medische verzorging, over laakbare hygiënische omstandigheden… Enfin, we spreken ook over India, een derdewereldland dat zijn eigen explosieve groei nooit heeft verteerd en waar het bij momenten echt dweilen met de kraan open was. En waar niemand, ook een (later) heilige kloosterzuster, zomaar alles kon omgooien. Roeien en de riemen. En koken kost geld.

Moeder Teresa liet zich vaak genoeg “sponsoren”. Haar hele werking kostte handenvol geld en giften waren welkom. Cristopher Hitchens, een Engelse religieus-kritische journalist, beukte op haar in. Omdat de lijdenscultus hem niet beviel, omdat de verzorging die ze bood in haar orde niet voldeed, maar vooral omdat ze geld had aangenomen van dubieuze figuren.

Zijn boektitel zegt genoeg: “Mommie Dearest. The pope beatifies Mother teresa, a fanatic, a fundamentalist, a fraud”. Spijkers met koppen bij de zaligverklaring (door paus Johannes-Paulus II) in 2003. Hitchens spreekt dus over de drie F’en: fanatisme, fundamentalisme en fraude.

Dat laatste heeft vooral te maken met Jean-Claude Duvalier, dictator in Haïti, beter bekend als “Baby Doc”, die buitengewoon veel centen naar Calcutta zou hebben versluisd. Een man trouwens die tot in het diepste van zijn poriën corruptie ademde. En in ruil zou Moeder Theresa zijn bewind hebben “gesteund”. Van financiële transparantie is amper sprake geweest bij de Missionarissen van Naastenliefde, zoveel is duidelijk.

Ook onderzoekers van de universiteit van Montreal (onder leiding van Serge Larivée) hebben na haar dood bijna 300 documenten geanalyseerd en besproken die bezwarend zijn voor de “modus agendi” van de heilige zuster. Ethiek, financiële onduidelijkheid, wanbeleid en de bezwarende verzorging van de zieken, het passeert allemaal in de klachtenbundel.

In een scherp sermoen kantten de onderzoekers zich tegen het alom verspreid beeld over Moeder Theresa. Of zoals de pers het toen schreef: “Ze was allesbehalve een heilige”. Feit is, Moeder Theresa zelf kon zich zelf niet meer verweren, ook dat moet gezegd.

Om een Heilige van de Katholieke Kerk te zijn en te worden, moet je voldoen aan een aantal voorwaarden. Logischerwijs: een deugdelijk en goed leven hebben geleid (oorlogspredikers en schoften zijn nooit heilig geworden, voorgedragen worden door het Vaticaan en bovenal moet bewezen zijn dat de “kandidaat” twee mirakels heeft verwezenlijkt.

Met eentje op het conto kan je al zalig worden verklaard, de ultieme stap hoger vergt twee onverklaarbare tussenkomsten, meestal wonderbaarlijke genezingen.

Moeder Theresa zou verantwoordelijk zijn voor de genezing van de tumor in de buik van een Indische vrouw, in 2002. Die dame verklaarde dat ze op een afbeelding stralen uit de ogen van Moeder Theresa zag komen en een op haar buik gelegd medaillon van Theresa zou haar volledig hebben genezen.

Om maar te zeggen welke mallemolen je dan krijgt: meer dan 100 getuigen zijn gehoord en er is een lijvig dossier van 35.000 pagina ’s aangelegd. Om te bewijzen dat alles wonderlijk was. Logischerwijs hebben de dokters van de vrouw de lof op hun hoed gestoken: de genezing van de tumor was gewoon het werk van de geneeskunde en van hun behandeling. Wie spreekt de waarheid? Wat is de waarheid? Hier heb je dan het eeuwig conflict tussen religie en wetenschap.

Idem bij mirakel nummer 2: paus Franciscus keurde het dossier van het tweede mirakel goed waarbij een man met een hersenziekte op onverklaarbare wijze zou zijn genezen nadat zijn vrouw tot Moeder Teresa had gebeden. Mirakels bestaan niet, weten we allemaal, maar toch zijn ze in een katholiek-religieuze context discutabel. En voer voor discussie. En voor heiligverklaringen. Voor een vol Sint-Pietersplein in Rome met de zegening van de paus.

Het weze duidelijk, de heiligverklaring van Moeder Theresa is niet iets wat zomaar zal passeren. In een tijd van secularisatie en modern denken zwelt de kritiek aan. Mens en maatschappij zijn mondiger geworden, kritischer en wantrouwiger. En hebben zo hun bedenkingen bij dergelijke verhalen. Feit is wel dat het Vaticaan een heiligverklaring als die van Moeder Theresa kan gebruiken. Maar nog eens, haar verdienste, haar arbeid te velde is ontegensprekelijk.

Maar ik had toch al het woord “marketing” gebruikt? Iconische figuren zijn welkom om de gevel op te smukken. Om de boodschap luider te doen weerklinken. Om de overtuiging kracht bij te zetten. Om de slabakkende aanhang weer wakker te schudden. Ook de Kerk heeft af en toe een “restyling” nodig. Of toch minstens een herlancering van een succesproduct.