De positie van Erdogan is versterkt - Inge Vrancken

Inge Vrancken is buitenlandverslaggever bij VRT Nieuws. Zij volgt het Midden-Oosten en Turkije.

De Turkse pleinen kleurden rood, met velen kwamen ze naar buiten en het feest was uitbundig. De aanhangers van de regering doen het graag: de vlaggen bovenhalen en massaal de straat optrekken om de lof te zingen van de sterke leider. Recep Tayyip Erdogan is hun winnaar, hun held. Hij heeft de coupplegers klein gekregen. “De democratie wint”.

Turkije, een land dat al verschillende staatsgrepen heeft gekend – de laatste, een “kleine”, dateert van 1997 – wil niet dat de geschiedenis zich herhaalt. Er is geen draagvlaak meer voor het idee van de staatsgreep, noch bij regeringsgezinden, noch bij een meerderheid van andersdenkenden. “Ja, de president is autoritair”, zeggen zijn tegenstanders, “maar wie het land bestuurt, moet democratisch beslist worden”. Een militair regime, daar zitten ook weinigen op te wachten. In het Turkse parlement (de zittingszaal was ongeschonden uit de raketaanvallen gekomen), kwam er een zeldzaam gezamenlijk communiqué van de grootste vier partijen die samen de couppoging veroordeelden. Opmerkelijk was dat zelfs de pro-Koerdische HDP (de onschendbaarheid van heel wat parlementsleden werd laatst opgeheven) expliciete felicitaties kreeg omdat de partijleiding die veroordeling ook publiekelijk had uitgesproken. De Turkse politiek verenigd in één standpunt, het is al jaren ongezien.

Het leger ziet zichzelf als de behoeder van de seculiere staat. Zij verdedigen de erfenis van Kemal Atatürk, de stichter van de seculiere staat waarin godsdienst en politiek strikt gescheiden zijn. Wanneer het leger voelt dat die seculiere staat onder druk komt te staan, grijpt het in. Decennialang was het leger erg sterk maar net onder invloed van president Erdogan is die invloed beperkt. Erdogan heeft heel wat legergeneraals zelf benoemd, net om de controle over het leger te hebben. De opstandelingen van vrijdag komen niet uit die groep van het leger, de coupplegers zelf waren duidelijk niet sterk genoeg, hadden niet voldoende hooggeplaatsten achter zich staan en niet voldoende structuur, organisatie en geloofwaardigheid om een staatsgreep succesvol uit te voeren.

Net omdat de staatsgreep op verschillende vlakken ‘amateuristisch’ werd uitgevoerd, gedijt de theorie dat de regering of de president hier misschien wel zelf achter zit. Je organiseert zelf een slecht georganiseerde ‘couppoging’ om daarna te verantwoorden dat je hard en autoritair optreedt tegen dissidente stemmen, binnen het leger, binnen justitie, pers, organisaties…. Kan dat in Turkije? Vermoedelijk wel. Het is een theorie die te verdedigen is. Tegelijk is zo’n scenario uitwerken een riskante operatie: wat als het mislukt? Wat als het uit de hand loopt? Wat als je je ‘acteurs’ toch niet helemaal kan vertrouwen? De vraag blijft ook hangen of Turkije zo’n mislukte couppoging nodig heeft om met harde hand op te treden tegen wat de overheid ziet als z’n tegenstanders. Drie jaar lang al zien we hoe er opgetreden wordt tegen dissidente stemmen binnen het leger, de rechtsspraak, de academische wereld en de journalistiek. Mogelijk was er een beter georganiseerde couppoging in de maak, maar zijn de plannen uitgelekt en moest er vroeger – en dus minder voorbereid – gehandeld worden dan wat nu vertoond is.

Alleszins zijn president en premier van plan om hard op te treden tegen de coupplegers en iedereen die met hen gelinkt wordt. Zaterdag dreigde premier Yildirim ermee om de doodstraf herin te voeren. Vandaag valt het op hoe vanuit regeringshoek gezegd wordt “dat er mogelijk gehoor zal gegeven worden aan de roep vanuit het volk om de doodstraf herin te voeren”. Stel dat Turkije dat inderdaad doet, hoe moet het dan verder met de relatie met Europa. Turkije heeft de doodstraf afgeschaft in 2004 in het kader van de toenaderingsgesprekken met de Europese Unie. Hoe reageert Europa dan? Wat met de deals die onderhandeld en gesloten zijn over vluchtelingen, over visumvrij reizen, met een land dat de doodstraf herinvoert? Zouden de alarmbellen al afgaan in de Europese hoofdsteden? Ook is er sprake van de wapendracht te versoepelen “zodat de burgers zelf de democratie kunnen beschermen”. Na de schietpartijen van de voorbije maanden in de VS, belooft ook dat weinig goeds.

De grote vraag is in eerste instantie wat deze couppoging doet met Turkije zelf. Het kan nu twee kanten uit. Ofwel gebruikt de president de solidariteit die ook door de oppositie voor hem wordt uitgesproken nu, om de polarisatie in Turkije te verminderen en dichter bij elkaar te komen. Het zou kunnen, maar de retoriek van de voorbije uren doet anders vermoeden. Het ziet er vooral naar uit dat de president de couppoging zal aangrijpen om zijn greep op het land, op àlle instellingen van het land, te vergroten. De mensen die al in de gaten werden gehouden – wegens linken met gevreesde organisaties of wegens afwijkende meningen – worden nu zonder pardon opgepakt en opgesloten. Daarbij zijn 3.000 rechters: de lijst met hun namen moet klaargelegen hebben en werd niet plots – in de nacht van de couppoging – opgesteld. Als dat de kant is die Turkije nu verder uitgaat, was vrijdagnacht nog veel somberder dan we ons nu kunnen voorstellen.