O die Britten! - Tim Trachet

Tim Trachet is medewerker bij VRT Nieuws en betrokken bij de herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog.

Het zal op 1 juli 2016 niemand zijn ontgaan dat toen de Slag aan de Somme werd herdacht. Dat gebeurde in het oorlogsgebied van de Somme zelf, aan het monument van Thiepval, een van de meest opvallende gedenktekens van de Eerste Wereldoorlog. Formeel is dat een Brits-Frans monument, maar wel gebouwd en onderhouden door een organisatie van het "Britse" Gemenebest. Hoewel dit slagveld uiteraard in Frankrijk ligt en alle landen die aan de slag hebben deelgenomen vertegenwoordigd waren, werd de herdenking door de Britten geleid en gedomineerd. En niet alleen vanwege de aanwezigheid van Britse prinsen en prinsessen en de Britse premier David Cameron (die toen ontslagnemend was vanwege het brexit-referendum). 

Behalve de vroegere bondgenoot Frankrijk en de vroegere vijand Duitsland, waren de andere landen bij de herdenking aanwezig omdat ze toen een deel van het Britse Rijk vormden: Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, Zuid-Afrika, India, Pakistan en Ierland. Wat indirect de Britse stempel op het gebeuren nog versterkt. Tenslotte is Elisabeth II koningin van drie van deze staten en nog eens drie andere behoren tot het Gemenebest, waar zij formeel nog altijd hoofd van is.

De herdenking van de Somme op 1 juli was en is dan ook vooral een Britse aangelegenheid. Op heel wat plaatsen in het Verenigd Koninkrijk vinden die dag plechtigheden plaats.

1 juli 1916 was niet alleen het begin van de bloedigste slag van de Eerste Wereldoorlog (met ongeveer evenveel verliezen als de Slag bij Verdun, die toen ook bezig was), de datum is vooral bekend als de dag waarop het Britse leger zijn zwaarste verlies leed. Er sneuvelden die dag 19.000 militairen van het Britse Rijk (dus niet alleen Britten). Dat aantal maakte in Groot-Brittannië een zware indruk.

Maar in totaal sneuvelden er die eerste dag meer dan 30.000 mensen aan de Somme, ook Duitsers en Fransen. En het ging niet eens om de bloedigste dag van de Grote Oorlog. Die viel veel eerder, op 22 augustus 1914. Toen vielen er zeker 41.000 Fransen en Duitsers. Maar vrijwel geen Britten, die op dat moment nog maar een klein leger naar het continent hadden gestuurd. (ze telden die dag welgeteld drie doden...). Wellicht wordt er daarom niet over die 22ste augustus gesproken?

Hoe dan ook, op 1 juli gaat het altijd over de Britten die deze dag sneuvelden, niet de Fransen (die minder blunderden en ook veel minder slachtoffers telden) en zeker niet over de Duitsers.

Waarom krijgen die typisch "Britse" gebeurtenissen uit de Eerste Wereldoorlog zoveel aandacht? Een hele reeks factoren maken de Britse uitstraling groot : de wereldwijde kennis van de Engelse taal, de invloed van de BBC en andere Britse media, de bekendheid van de Britse koninklijke familie, de verspreiding van de Britse cultuur en tradities via het Gemenebest, de anglofilie die in veel landen bestaat, ook in België… Als het niet over brexit of voetbalhooligans gaat, vinden we de Britten best sympathiek.

Maar vooral: de Britten besteden zelf bijzonder veel aandacht aan oorlogsherdenkingen. Geen enkel land herdenkt zo nadrukkelijk de Eerste Wereldoorlog als het Verenigd Koninkrijk. Wie een ceremonie aan de Menenpoort in Ieper heeft meegemaakt, zal dat beamen.

Die herdenkingscultuur is bovendien bijzonder zichtbaar. De honderden piekfijn onderhouden oorlogsbegraafplaatsen van het Gemenebest, de tientallen monumenten, waaronder zeer grote als Thiepval en de Menenpoort, behoren tot de meest zichtbare sporen van de Grote Oorlog in de frontstreken. Zeker in de Somme is er behalve de vele monumenten van het Gemenebest en enkele grote (door Britten gemaakte) kraters niet veel dat aan de slag herinnert.

Toch betaalden de Britten niet de zwaarste tol in de Grote Oorlog. Met meer dan 900.000 doden voor het hele Britse Rijk (waarvan 700.000 eigenlijke Britten en Ieren) lagen ze nog een heel stuk onder Oostenrijk-Hongarije (1,1 miljoen doden), Frankrijk (1,4 miljoen), Rusland (1,8 miljoen) en Duitsland (2 miljoen). Bovendien moesten de Britten niet op eigen bodem slag leveren. Ze hielden geen "verwoeste gewesten" aan de oorlog over.

Dat neemt niet weg dat jaarlijks duizenden Britten (en ook Australiërs, Canadezen etc.) een pelgrimstocht houden naar Vlaanderen, Artesië of Picardië om graven en monumenten uit de Eerste Wereldoorlog te bezoeken. Met een intensiteit die velen zal verwonderen. Hoe kunnen we begrijpen dat sommigen nu nog staan te snikken aan het graf van een (bet)overgrootvader die honderd jaar geleden sneuvelde en die ze nooit hebben gekend?

Vergelijk dit met Frankrijk waar bijna alle 36.000 gemeenten een monument hebben voor de gesneuvelden van ’14-’18, maar waaar de herdenkingen, als ze al plaatsvinden, verlopen zonder pathos. Net als bij ons. En in Duitsland staan de monumenten van de Eerste Wereldoorlog er zelfs verwaarloosd bij.

We kunnen alleen maar vaststellen dat die herdenkingscultuur onderhouden wordt door de Britse overheid, door patriottische organisaties en door een hele reeks publicaties. Iets waar het toerisme en de horeca in de streken van Ieper en de Somme alleen maar wel bij varen.

Helaas geven de Britten wel een heel eigen visie op die gebeurtenissen.

Ieder land besteedt natuurlijk in de eerste plaats aandacht aan zijn eigen verleden. Maar als de uitstraling van dat land in het buitenland zo groot is, kan dat ook in andere landen een vertekend beeld over de oorlog geven.

Heel wat Engelse boeken over de oorlog zijn in andere talen vertaald, zeker in het Nederlands. Vaak is dat de moeite waard, want de Britse historici zijn meestal schitterend en zeer objectief. Maar sommige publicaties zijn zo gericht op eigen volk, op het eigen groot gelijk, dat je je afvraagt waarom die moesten worden vertaald.

Hetzelfde geldt voor tv-uitzendingen. Ik herinner me een Britse documentaire over de Slag aan de Somme die ook door Canvas werd uitgezonden. Centraal stonden getuigenissen van oud-strijders. Het ging echter alleen om Britse oud-strijders.  Over de Duitsers werd alleen gesproken als de te verslagen vijand. Wat de Duitsers voor afschuwelijks moesten meemaken, werd niet vermeld. Ook de rol van de Fransen kwam niet ter sprake. Er werd zelfs beweerd: "Doordat de Fransen Verdun moesten verdedigen moesten de Britten nu zelf de slag aan de Somme beslechten." Dat is niets minder dan een leugen. Er werd vermeld dat de Geallieerden op 1 juli 1916, ten zuiden van de plaats waar zoveel Britten sneuvelden, wel degelijk succes boekten, maar niet dat die Geallieerden Fransen waren.

Kortom, de slag van de Somme was er voor en door de Britten, als we de Britten moeten geloven. Zelfs de website van de BBC geeft een kaart van de slag die uitsluitend de noordelijke kant van de Somme toont, waar de Britten vochten. De zuidelijke "Franse" kant is gewoon weggelaten!

De jaarlijkse herdenking in Thiepval was trouwens lange tijd een Brits-Gemenebest-onderonsje, waar de Fransen niet aan meededen, terwijl de Duitsers uiteraard niet welkom waren. Dat is voor de honderdste verjaardag wel veranderd, maar toch... À propos, het is wel sympathiek om landen als Pakistan en Ierland niet te vergeten, maar dat er aan de Somme ook enkele tienduizenden koloniale troepen uit Frans West-Afrika hebben gevochten, is blijkbaar geen reden geweest om bijvoorbeeld Senegal uit te nodigen.

Die vertekende visie heeft haar weerslag gekregen in Vlaanderen. De rol van de Britse legers in de streek van Ieper was zeker heel belangrijk. Toch wordt al te vaak vergeten dat in de Eerste en de Tweede Slag bij Ieper heel wat Fransen gevochten hebben, en ook weer Franse koloniale troepen (de zo beruchte eerste gasaanval bij Ieper maakte vooral slachtoffers onder Noord-Afrikanen).  En je merkt er niet veel van, maar bij de Tweede Slag waren er zelfs Belgische troepen betrokken...

Dat is allemaal niet erg, maar zoiets kan tot verkeerde indrukken leiden. Wellicht zijn er nogal wat Vlamingen die op den duur gaan geloven dat de Eerste Wereldoorlog vooral een strijd was tussen Duitsers en Britten.

Bovendien hebben de Britten de neiging om eigen prestaties nogal op te hemelen, zelfs al kunnen ze daar niet trots op zijn. De 19.000 doden van de "Eerste dag van de Somme" worden met veel pathos herinnerd, ook al waren ze het gevolg van zware blunders.

Er zijn nog heel wat andere voorbeelden van te vinden.

Toen het kleine Britse leger in augustus 1914 - het hele begin van de oorlog - op Belgisch grondgebied nabij Bergen in botsing kwam met de Duitse invasielegers, moest het al snel wijken om niet door de overmacht te worden vernietigd. Deze aftocht van 300 km, tot diep in Frankrijk, stopte pas toen het Franse opperbevel smeekte dat de Britten zouden meedoen aan een tegenaanval. Nu wordt de "Retreat of Mons" voorgesteld als een heroïsche daad.

De Britse raids op Zeebrugge en Oostende (23 april 1918) waren een fiasco, maar jaarlijks vinden er herdenkingen in Zeebrugge plaats waarin de dapperheid van de gesneuvelden wordt geloofd.

Dit in de verf zetten van de eigen Britse prestaties geldt ook voor andere oorlogen, tot de Slag bij Waterloo toe…

Kortom, bij oorlogsherdenkingen zijn de Britten vooral met zichzelf bezig, in een – voor ons – wat ouderwets aandoende sfeer van patriottisme en zelfs militarisme. De heroïsche saus waarmee de herinnering wordt overgoten, verbergt waar het eigenlijk om ging. Enkele maanden voor het begin van de Slag aan de Somme zei de invloedrijke Britse politicus Lord Curzon het met zoveel woorden tegen onze koning Albert I: de inzet van de oorlog was de strijd voor de suprematie om de wereld. Het Britse Rijk zou de strijd niet staken tot Duitsland verslagen was. Dat was de ware reden. Jammer voor koning Albert, die hoopte op een compromisvrede.

Bij de herdenking in Thiepval ging het opnieuw vooral over de eigen mensen. De vroegere vijand Duitsland was wel aanwezig, maar wat ontbrak was het grote gebaar van verzoening, dat de Franse president Hollande en de Duitse kanselier Merkel kort daarvoor lieten zien bij de herdenking van de Slag bij Verdun.

Maar misschien is dat niet zo eenvoudig voor de bewoners van een eiland, zoals het brexit-referendum rond die tijd nog aantoonde…