Rousseff en de perfecte storm - Annelies Beck

Annelies Beck is presentator van Terzake en heeft een bijzondere voorliefde voor Brazilië. Ze heeft er gewoond, gestudeerd en heeft een Master in Brazilian Studies.

“We schamen ons dood. Die politieke chaos, al die corruptieschandalen… Je durft in het buitenland niet meer hardop te zeggen dat je Braziliaan bent.” André is bijna veertig. Hip getrimd baardje, stijlvol gekleed (hem zal je op een werkdag niet in short en T-shirt betrappen) en uitstekend in zijn vak: hij is commercieel vertegenwoordiger voor een internationaal farmaceutisch bedrijf en reist in die hoedanigheid de wereld rond. Hij woont in São Paulo, na Berlijn de tweede stad van zijn dromen.

Het ging hard voor hem de afgelopen jaren. Als geadopteerde zoon van een alleenstaande moeder in een provinciestad in het binnenland werkte hij zich op, tegen alle verwachtingen in. Hij kon bovendien meesurfen op de golven van de economische boom die Brazilië sinds 2003 doormaakte en die een hoogtepunt bereikte in 2010 met een groeicijfer van 7,5%.

Nu schaamt hij zich dus vanwege de manier waarop de strijd om de macht gevoerd wordt. Wanneer hij zichzelf dan toch enig optimisme toestaat, troost hij zich met de gedachte dat Brazilië een jonge democratie is (nog maar sinds 1985), een land in zijn apenjaren als het ware. “Hier komen we sterker en beter uit. Toch?” Het is een vraag die veel Brazilianen bezighoudt dezer dagen.

Is Dilma Rousseff na vandaag nog president van Brazilië? Het begint er steeds meer naar uit te zien dat dat niet het geval zal zijn. Donderdag besloot het Hooggerechtshof niet in te gaan op haar vraag de procedure op te schorten. 

Vandaag wordt in het Lagerhuis namelijk gestemd over haar afzetting. Steeds meer partijen, ook coalitiepartners, lopen over naar het weg-met-Dilma-kamp. Niemand hoort graag bij de verliezer.

Als twee derde (342 van de 513) van de parlementsleden voor afzetting stemt, moet ook de senaat zich uitspreken. In principe heeft de senaat daar 180 dagen voor, maar het ziet ernaar uit dat men veel sneller wil gaan. Als ook in de senaat een (gewone) meerderheid vindt dat ze moet vertrekken, wordt Dilma geschorst en treedt vicepresident Michel Temer aan.

De schorsing van Dilma duurt zolang de senaat onderzoek voert naar de argumenten voor haar afzetting en tot het finale oordeel van de senatoren. Daarna is ze dus óf president af óf zou ze (in theorie) aan kunnen blijven.

De hele afzettingsprocedure is gebaseerd op het feit dat Dilma de begroting op ongeoorloofde wijze zou hebben opgesmukt in aanloop naar de verkiezingen van 2015 - eigenlijk een weinig overtuigend argument geven vriend én vijand toe, want ook menig voorganger van Dilma bediende zich van dergelijke technieken.

Dilma heeft al duidelijk gemaakt dat ze alle legale middelen die de wet voorziet, zal aanwenden om haar eventuele afzetting aan te vechten. Alleen gaat het allang niet meer over de begroting.

Brazilië is terechtgekomen in een perfect storm. Verschillende problemen vallen samen en versterken elkaar. Het gerecht heeft de afgelopen twee jaren een steeds uitdijend corruptieschandaal rond het staatsoliebedrijf Petrobras blootgelegd: CEO’s en toppolitici werden zonder pardon achter de tralies gezet. Ook de partij van president Rousseff is daarbij betrokken, al is de president zelf tot op vandaag nog niets ten laste gelegd of ergens van verdacht.

De ironie wil dat Dilma Rousseff van corruptiebestrijding een speerpunt heeft gemaakt in haar beleid en de onderzoeksrechters vrije baan liet. De rechters die het onderzoek voeren, hebben een heldenstatus verworven en genieten in peilingen meer vertrouwen en steun dan politici.

Wie het glas half vol ziet, gelooft dat dergelijk onafhankelijk gerechtelijk onderzoek bewijst dat Brazilië eindelijk een volwassen democratie is. Wie het glas half leeg vindt, wordt moedeloos van het feit dat zo goed als alle partijen en zoveel politici boter op het hoofd hebben. Meer dan de helft van de bijna 600 parlementsleden wordt van een misdrijf of frauduleus gedrag verdacht.

Bovendien is Brazilië van Wonderland tot Zorgenland verworden. In 2010 oogstte het land internationaal nog lof en bewondering met groeicijfers van meer dan 7% en armoedeprogramma’s die voor miljoenen Brazilianen het verschil maakten tussen overleven en leven. De toewijzing van de Olympische Spelen van 2016 was de bekroning op het werk als het ware. Vijf jaar later voorspelt het IMF dat de economie in 2016 voor het tweede jaar op rij met 3,8% zal krimpen, rijst de inflatie de pan uit en stijgt de werkloosheid onrustbarend. Het wonder is uitgebloeid en president Dilma kon het tij niet keren. Hoewel ze nog altijd ruime steun geniet in armere staten, heeft haar weinig succesvolle economische politiek haar positie erg verzwakt.

Alsof dat allemaal nog niet genoeg is, wordt Brazilië ook getroffen door het Zika-virus, zorgde een lek bij een mijnbedrijf voor de grootste milieuramp in de geschiedenis van Brazilië en staan de Olympische Spelen in augustus voor de deur terwijl dode vissen ronddrijven in de baai waar gezeild moet worden en staan de infrastructuurwerken hopeloos achter op schema. Je zou van minder moedeloos worden.

Of de rust terugkeert als Dilma opstapt, is nog maar de vraag. Ook vicepresident Temer wordt verdacht van malversaties en is niet onbesproken. Dat geldt ook voor de twee volgenden in lijn voor de opvolging: Kamervoorzitter Eduardo Cunha en senaatsvoorzitter Renan Calheiros. Vervroegde verkiezingen dan maar? Dat kan, maar ook daar zijn verschillende scenario's mogelijk en niemand kan of wil nu al zeggen hoe dat zou verlopen.

Gisteravond wilde president Rousseff de Brazilianen toespreken op tv in een poging de stemming in haar voordeel te doen kantelen. De toespraak wordt uiteindelijk niet uitgezonden, maar doet wel al de ronde op sociale media. De president noemt wat er gebeurt een staatsgreep door mensen die de sociale verworvenheden willen terugdraaien en hun eigen belang voorop stellen. Voor Brazilië dat in 1985 nog maar de overgang maakte van een militaire dictatuur naar een democratie is 'staatsgreep' een beladen term. Het geeft aan hoe scherp de tegenstellingen zijn en hoe hoog de inzet is.

Wie krijgt Brazilië economisch weer op de rails? Wie heeft het beste model? Het debat spitst zich toe op die twee vragen. Vicepresident Temer geniet de steun van het bedrijfsleven en wil een liberalere koers varen, maar probeert tegelijk de sociale bewegingen gerust te stellen, die vrezen dat de sociale programma's van de regeringen Dilma en haar voorganger Lula zullen worden gekortwiekt of afgeschaft. De landlozenbeweging MST heeft al gedreigd met een algemene staking als Dilma wordt afgezet.

Wat de gebeurtenissen nu zo bijzonder maakt, is dat er echt wel wat veranderd is in de afgelopen 15 jaar. De verhoudingen in het land tussen de verschillende klassen zijn hertekend, vooral in de grote steden. De (niet-inwonende) huishoudster van Andre, bijvoorbeeld, heeft nu dezelfde telefoon als hij. Dat lijkt een detail, maar het is illustratief voor een fundamentele verschuiving en de impact van de verhoogde sociale mobiliteit.

In Brazilië is het nog altijd heel gewoon een huishoudster, empregada, te hebben. Soms is dat iemand die inwoont, maar meestal pendelt ze - het zijn vooral vrouwen. Wie huishoudelijk werk doet, krijgt een (karig) loon en wordt beschouwd als lid van de familie. Vaak springen de werkgevers bij als er bijzondere kosten zijn, een ziek kind of een ander probleem. Het wordt allemaal heel informeel geregeld. Maar sinds een paar jaar heeft huishoudelijk personeel een statuut en sociale rechten en dat maakt een groot verschil. Huishoudpersoneel zag zijn koopkracht toenemen en kon zich ook een vliegtuigreis naar de familie in het verre noord-oosten van Brazilië veroorloven, bijvoorbeeld. "Sommige families uit de midden- of hogere klassen kwamen hun huishoudpersoneel opeens tegen in de shopping malls of op de luchthaven; dat was een schok", vertelt Andre.

De politieke strijd om de macht wordt niet alleen tussen elites in Brasilia geleverd heeft ook een concrete maatschappelijke dimensie: het behoud van sociale en economische verworvenheden enerzijds en het niet moeten inleveren van privileges anderzijds. Er wordt gemobiliseerd langs beide kanten, maar de loyauteiten zijn niet meer zo zwart- wit. Het is moeilijk te voorspellen wie wanneer en om welke reden eventueel de straat op zal gaan. Misschien bevinden Andre en zijn huishoudster zich straks wel langs dezelfde kant van de barricade.