De Krim-Tataren: collaboreren of vluchten? - Jan Balliauw

Jan Balliauw is diplomatiek en militair redacteur bij VRT Nieuws. Hij was enkele jaren correspondent in Moskou.

De centrale moskee in Simferopol loopt aardig vol voor het traditionele vrijdaggebed. Twee jaar geleden was ik hier een goede week voor het referendum op 16 maart 2014 dat de weg opende voor de annexatie van de Krim door Rusland. De moskee was een van de weinige plaatsen waar openlijk kritiek werd geuit op de plannen om de Krim af te scheiden van Oekraïne.

Ik kon er toen na het vrijdaggebed Refat Tsjoebarov interviewen, de voorzitter van de Mejlis, de verkozen vertegenwoordiging van de Krim-Tataren. Enkele maanden later is Tsjoebarov gevlucht naar Kiev. Hij is er volksvertegenwoordiger geworden. Tegen de Mejlis loopt een onderzoek naar extremisme, wat zou kunnen leiden tot een verbod van de organisatie.

Verschillende leden van de Mejlis of hun familieleden worden geregeld thuis lastig gevallen door de veiligheidsdienst FSB. De leiding van de moskee werkt intussen samen met de plaatselijke leiding en heeft daarmee de facto erkend dat de Krim een onderdeel is geworden van Rusland.

De Krim-Tataren hebben zo hun historische redenen om kritisch te staan tegenover Rusland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden ze massaal gedeporteerd naar Centraal-Azië. Stalin beschuldigde ze van collaboratie met de nazi’s. Het was een vorm van etnische zuivering waarbij naar schatting 100.000 Krim-Tataren om het leven kwamen.

De Krim is hun traditioneel grondgebied. Vanuit zijn nog altijd schitterende paleis in de toenmalige hoofdstad Bachtsjiserai bestuurde de Khan tot de 18de eeuw delen van wat nu het zuiden van Rusland en Oekraïne is. Pas onder de glasnost-politiek van Gorbatsjov, waardoor veel aandacht werd geschonken aan de misdaden van het Stalinregime, konden de Krim-Tataren massaal terugkeren. 

Met zo’n 250.000 maken ze ongeveer 12 procent uit van de bevolking van de Krim. Tijdens het referendum van 16 maart 2014 bleven ze massaal thuis. Hun leiders hadden daartoe opgeroepen omdat ze de legitimiteit van het referendum niet erkenden. Dat kon alleen maar wettelijk gehouden worden mits naleving van de Oekraïense wetgeving en dus toestemming van Kiev, vonden ze.

Na het referendum probeerde de leiding van de Krim-Tataren even samen te werken met de nieuwe machthebbers maar voor de meesten kwam daar snel een einde aan.

"Ik ben aangebleven tot eind augustus als hoofd van de regio Bachtsjiserai," vertelt me Ilmi Oemerov in zijn huis in een buitenwijk van Bachtsjiserai. "Maar ik ben afgetreden omdat op dat moment een einde kwam aan de overgangsperiode waarin de Oekraïense wetgeving nog van toepassing was."

De politieke leider van de Krim, Sergej Aksjonov, probeerde hem naar eigen zeggen te overtuigen om aan te blijven, maar daar wou hij niet op ingaan. Ilmi Oemerov, intussen vicevoorzitter van de Mejlis, is een van de weinigen die openlijk voor de camera kritiek durft te leveren op de annexatie van de Krim door Rusland.

Hij heeft een slechte gezondheid en daarom gelooft hij dat de autoriteiten hem niet in de gevangenis durven op te sluiten. Zijn vrouw, zoon en dochter zijn wel hun werk kwijtgespeeld en ook andere familieleden ondervinden de nadelige gevolgen van zijn kritische uitspraken.

"Je kan verdwijnen, ze kunnen je arresteren of straffen," zegt Ilmi Oemerov. "De overheid gebruikt dat angstklimaat om angst bij de mensen te creëren zodat ze zich loyaal opstellen en ik denk dat het lukt." Als ik na het vrijdaggebed probeer met enkele gelovigen te praten, haken de meeste af als ik een politieke vraag stel. Alleen zij die een pro-Russisch standpunt innemen, willen mij met veel plezier te woord staan.

De geestelijke leiding van de Krim-Tataren heeft zich neergelegd bij het Russische bestuur. De plaatsvervangende mufti erkent dat de meeste Krim-Tataren tegen de aanhechting bij Rusland waren. "Maar de meerderheid heeft dat intussen aanvaard en we moeten verder met ons leven," zegt Esadullach Bairov.

"Weggaan uit de Krim zou een grote vergissing zijn. We proberen er ook iets positiefs in te zien. We zien geen bedreiging voor de rechten van de Krim-Tataren. Die zijn nu erkend in Rusland, in Oekraïne was dat niet het geval."

Ilmi Oemerov ontkent niet dat er verdeeldheid is maar volgens hem zijn nog altijd 85 tot 90 % van de Krim-Tataren tegen de annexatie door Rusland, ook zij die gaan bidden in de centrale moskee. Hij beschuldigt de leiding van die moskee zelfs van collaboratie met het huidige bewind.

Esadullach Bairov legt die beschuldiging naast zich neer.

"De Mejlis doet aan geopolitiek maar dat is niet goed voor ons volk. Blijven eisen dat Rusland hier vertrekt, kan lijden tot bloedvergieten. En de Krim-Tataren zullen daarvan het slachtoffer zijn want wij zijn hier de minderheid. We zijn pas 20 jaar geleden teruggekomen en zijn ons nog aan het vestigen. We moeten ons neerleggen bij de huidige situatie en er proberen het beste van te maken. Rusland is een grote macht en zal hier niet zomaar weg gaan omdat wij dat willen,’ zegt de plaatsvervangend mufti.

De organisatie die de Krim-Tataren vertegenwoordigt, de Mejlis, zit intussen in de verdrukking. Het centrale gebouw van de organisatie in Simferopol is verzegeld. Op de voorgevel is nog te zien dat het gebouw met eieren is bekogeld. De plakkaten aan de ingang zijn verwijderd.

De lokale procureur heeft een onderzoek gestart naar extremisme waarin ieder moment de uitspraak kan vallen. Mocht de Mejlis daartoe veroordeeld worden, kan de organisatie niet meer legaal functioneren. Maar volgens vicevoorzitter Oemerov zal dat in de praktijk niet veel veranderen omdat ze nu ook al geen infrastructuur meer ter beschikking hebben.

In Mejlis-kringen wordt geschat dat ongeveer 10 procent van de Krim-Tataarse bevolking is vertrokken uit de Krim na de annexatie. Dat waren vooral politieke activisten. De politieke leider van de Krim-Tataren, Mustafa Dzjemilev, mag Rusland en dus ook de Krim niet meer binnen. Samen met Refat Tsjoebarov, ook in ballingschap in Oekraïne, en andere activisten proberen ze vanuit Kiev het verzet tegen Rusland te voeren. Zo blokkeerden ze een tijdlang vrachtwagens op weg naar de Krim via de drie officiële overgangen met Oekraïne.

Intussen is dat vrachtverkeer helemaal gestopt. Ook probeerden Krim-Tataarse activisten te voorkomen dat enkele elektriciteitspylonen, die door onbekenden waren opgeblazen, werden hersteld. De pylonen zorgden voor een groot deel van de stroomvoorziening op de Krim. "Waarom zouden we de bezetter alles geven wat hij nodig heeft," vroeg Dzjemilev zich in het openbaar af. "Als ze ons grondgebied hebben bezet, dan moeten we ze uitroken."

Ilmi Oemerov blijft ervan overtuigd dat de Krim ooit naar Oekraïne zal terugkeren. "Sneller dan je denkt," zegt hij met een geheimzinnige glimlach op zijn lippen. Daarvoor moet het Westen wel de druk op Rusland nog verder opvoeren, vindt hij. Alleen zo zal Moskou in beweging komen.

Iedere vorm van gewelddadig verzet wijst hij evenwel resoluut af en hij denkt ook niet dat het zo ver zal komen. De Krim-Tataren hebben volgens hem die traditie niet. "Het is niet mogelijk om de Krim met militaire middelen te bevrijden. Dat zou leiden tot veel bloedvergieten. We mogen alleen diplomatieke middelen inzetten. De Krim-Tataren hebben altijd opgeroepen tot vreedzaam verzet en daar blijven we achter staan."