Griekenland: dwarsligger of zondebok?- Bert De Vroey
Bert De Vroey is buitenlandjournalist bij VRT Nieuws. Hij volgt onder meer het maatschappelijk debat over de Griekse problemen en was recent in Griekenland en Lesbos.
Nu Oostenrijk en enkele Balkanlanden hun grenzen steeds verder sluiten voor vluchtelingen dreigen tienduizenden vluchtelingen en migranten vast te komen zitten in Griekenland. Dat hebben de Grieken zelf gezocht, zeggen veel politici in West-Europa. Ze moeten hun grenzen maar beter bewaken. Ze moeten hun afspraken nakomen. En ze moeten nu zelf maar 's - eindelijk - voor opvangstructuren en een behoorlijke asielprocedure zorgen.
Los van politieke, humanitaire of ideologische overwegingen en motieven, rijst de vraag of die visie überhaupt (nog) realistisch en technisch uitvoerbaar is.
1) Heeft Griekenland de deur open gezet?
Het klopt dat opeenvolgende Griekse regeringen lange tijd een laissez-faire-beleid hebben gevoerd. Ze lieten de vluchtelingen inderdaad makkelijk doorreizen, aanvankelijk zelfs zonder veel (grondige) controle van hun papieren en registratie.
Het feit dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in 2011 oordeelde dat een asielzoeker in België niet naar Griekenland kon worden teruggestuurd, omdat zijn rechten en welzijn daar onvoldoende gegarandeerd werden, heeft Griekenland de facto een vrijgeleide gegeven om alle asielzoekers te laten doorreizen. Het land werd op die manier vrijgesteld van de verplichtingen onder de Dublin-regeling.
In 2011 was Alexis Tsipras nog lang geen premier, wel de centrum-linkse George Papandreou. Ook de centrum-rechtse regering-Samaras heeft daarna weinig of niets gedaan om de situatie te verbeteren. En in zijn eerste regeerperiode heeft Alexis Tsipras het probleem ook schromelijk verwaarloosd, waardoor de Balkanroute steeds populairder is geworden.
2) Hoe zou Griekenland de deur nu kunnen sluiten?
Dat is een veel lastiger vraag om te beantwoorden. Hoe bewaak je 14.000 kilometer zeegrens? Door over die afstand een soort net van staaldraad te spannen? Of zeemijnen te leggen? Of torpedeer je de bootjes die komen aangevaren? Uiteraard zijn dat belachelijke ideeën. Maar hoe doe je het dan wel: voorkomen dat de bootjes oversteken?
De NAVO gaat 4 schepen inzetten die vluchtelingen kunnen oppikken en terugbrengen naar Turkije. Dat moet de pogingen om over te steken ontmoedigen. Het klinkt indrukwekkender dan het zal zijn.
Vier schepen voor een kustlijn van duizenden kilometers is uiteraard ruim onvoldoende. Zelfs al beperk je de actieradius tot enkele honderden kilometers (in de buurt van de eilanden waar nu de meest vluchtelingen aankomen), dan nog zal het niet werken. Er komen op sommige dagen tientallen bootjes aan, soms als een flottielje, vlak na elkaar. Onmogelijk om die allemaal te onderscheppen en terug aan land te zetten in Turkije.
Bovendien hangt er nog een flou artistique over de opdracht van de NAVO. Pikken ze alle vluchtelingen op? Of enkel diegenen die 'in distress' zijn, 'in nood'? Wat met de vluchtelingen die in Griekse wateren worden onderschept? Het is nog niet helemaal duidelijk of Turkije die ook wil terugnemen.
En de smokkelaars zijn creatief. Als meer schepen - van kustwacht, FRONTEX of de NAVO - in een bepaalde zone gaan patrouilleren, zullen ze hun oversteekroutes verleggen. Dat is nu al aan het gebeuren. Mogelijk kiezen ze dan voor langere oversteekroutes, waardoor de overtocht nog gevaarlijker wordt.
3) Kan Griekenland de vluchtelingen beletten om door te reizen?
Dat was inderdaad het idee dat vervat zat in het concept van de hotspots: registreren, sorteren, en van daaruit spreiden over Europa. Dat gebeurt nog nauwelijks. De registratie gebeurt al veel beter dan een half jaar geleden, maar de tocht stopt niet op de eilanden: haast alle vluchtelingen reizen door naar Athene, en dan via Macedonië en door de Balkan naar Noord-West-Europa.
De reden is even eenvoudig als menselijk: zo kiezen ze zelf hun bestemming. Misschien hebben ze familie in Zweden, Duitsland of België, en willen ze daar gaan wonen. Als ze asiel aanvragen via het spreidingsplan weten ze niet met zekerheid of ze naar hun land van keuze mogen.
De enige manier waarop je die doorstroom zou kunnen tegenhouden, is door de vluchtelingen op te sluiten. Opsluiten inderdaad: tienduizenden mensen, met gezinnen en kinderen, in gesloten kampen laten zitten.
Dat is op zichzelf al geen prettige gedachte voor Europa. Maar goed: stel dat je een snelle dispatching hebt, via het spreidingsplan, naar de rest van Europa, dan moet het misschien maar? Die snelle doorstroming lijkt nu precies verder weg dan ooit. Tot nu toe hebben de andere EU-lidstaten nog geen vijfduizend plaatsen aangeboden voor het spreidings- of relocalisatieplan. En er zijn er nog maar 600 effectief gerelocaliseerd. Het streefcijfer in het plan was ... 160.000.
De impliciete veronderstelling in veel voorstellen waarbij Griekenland de vluchtelingen ter plaatse zou houden, is dat die ontwikkeling alleen al de stroom vanuit Turkije zou doen afremmen. Als vluchtelingen en migranten zien dat ze niet verder raken dan Griekenland, dan komen ze niet meer. Dat kan juist zijn.
Maar in die redenering zit iets dubbels en hypocriets. Want hoe beter en vlotter het spreidingsplan zou werken (en dat wilden we toch?), hoe meer de vluchtelingen zullen blijven komen. Willen we dat de stroom echt stil valt, mag het spreidingsplan vooral niét werken, zodat de vluchtelingen maandenlang in de gesloten Griekse kampen blijven zitten.
4) Hoe moet Griekenland dat allemaal voor elkaar krijgen?
Natuurlijk valt er veel te zeggen over onbekwaamheid, demagogie en falen van de regering-Tsipras - en van vorige Griekse regeringen. Maar dat helpt de zaak op dit moment niet vooruit. Griekenland is een land in diepe crisis, en veel te zwak om op zijn eentje kampen in te richten voor tienduizenden of honderdduizenden vluchtelingen. Europa zal daar in elk geval moeten bijspringen.
5) En als we Griekenland hermetisch afsluiten?
In sommige voorstellen klinkt de cynische hoop door dat de opvangcrisis in Griekenland zo groot zal worden, dat ook dàt alleen al een afschrikkingseffect zal hebben op de vluchtelingen. Als Macedonië de grens sluit, dan houdt het wel op.
Ook dat lijkt over-optimistisch. Vluchtelingen kunnen ook via Albanië Griekenland uit. Of met smokkelboten vanuit Patras naar Italië (wat -op kleine schaal- al gebeurt).
En stel dat Griekenland ophoudt om transitland te zijn, en op die manier ook geen vluchtelingen meer aanzuigt, dan zal de stroom zich ongetwijfeld weer verleggen. Via Libië naar Italië, of over land naar Oekraïne.
6) Wat met Turkije?
Turkije vangt twee miljoen vluchtelingen op en verdient daarvoor respect, waardering en financiële hulp. Maar de Turkse verantwoordelijkheid in het Griekenland-verhaal kan moeilijk worden ontkend. Het is makkelijker om bootjes te beletten om uit te varen, dan om ze op zee te onderscheppen en terug te slepen.
In de huidige discussie krijgt Griekenland het op dit moment in elk geval veel harder te verduren dan Turkije. De reden ligt voor de hand maar wordt zelden genoemd: Turkije speelt in het huidige wespennest van het Midden-Oosten een cruciale strategische rol, en niemand wil Ankara voor het hoofd stoten. Dan is Athene een makkelijke zondebok.