Europa botst met koppig Polen - Marc Peirs

Niet eens twee maanden oud is ze, de nieuwe Poolse regering van ‘Recht en Rechtvaardigheid’, of ze mag al op het matje bij de Europese Commissie. Op 13 januari bekijkt de Commissie of Polen de fundamentele Europese wetgeving al dan niet schendt. Het Europese vermanende vingertje zal in Warschau weinig indruk maken. Daar is men te druk bezig met wat ‘Recht en Rechtvaardigheid’ ziet als de enige echte wederopstanding van Polen.
analyse
Analyse

Marc Peirs is Polenwatcher voor VRT Nieuws. De voorbije vier maanden verbleef hij in Polen en zag daar vanop de eerste rij de politieke omwenteling waarvan de golfslag nu dus de Europese Unie bereikt. Ook in 2016 zal hij het veranderende Polen op de voet volgen.

De directe aanleiding van de Europese kramp over Polen is de nagelnieuwe mediawet die ‘Recht en Rechtvaardigheid’ met sprekend gemak door de Sejm, de Kamer, heeft geloodst. Die wet maakt het de overheid makkelijker om directeuren en hoofdredacteuren van de openbare omroep TVP en de openbare radio te ontslaan en te vervangen door partijvrienden. Kopstukken van ‘Recht en Rechtvaardigheid’ hebben eerder openlijk verklaard dat de openbare omroep te kritisch was. Zij vinden het niet kunnen dat de publieke omroep systematisch de luis in de pels van de nieuwe regering wou zijn. En dus moest de omroep in het gareel worden gebracht.

Van de weeromstuit hebben drie directeurs bij de omroep ontslag genomen, voor ze het krégen. De publieke radio joeg als symbolisch protest dagenlang elk uur het Poolse volkslied of de Europese hymne de ether in. En de bekendste politieke analist van TVP, journalist Tomasz Lis, is prompt opgestapt. Ook hij voelde de bui vast hangen. In zijn programma ‘Tomasz Lis na zywo (Tomasz Lis live)’ op het tweede net van TVP pakt de man zijn politieke gasten vaak hard aan. Dat maakte hem voor ‘Recht en Rechtvaardigheid’ publieke vijand nummer één. Lis heeft nu al aangekondigd dat hij doorgaat met zijn programma, waarvoor hij een veilig nest bij een private omroep wil vinden.

Grondwettelijk hof gemuilkorfd

Maar de omstreden mediawet is slechts één van de steeds talrijker wordende omstreden maatregelen van de nieuwe regering. Kort geleden heeft ze ook het Grondwettelijk Hof zo goed als monddood gemaakt. Dat Hof heeft de belangrijke taak om toe te zien of de wetten en maatregelen van de regering sporen met de Poolse grondwet.

Kort na haar aantreden heeft de nieuwe regering vijf rechters ontslagen en vervangen door partijgetrouwen. Ook de werking van het Hof is aangepakt. Vroeger volstond het dat negen van de vijftien rechters met een gewone meerderheid beslissingen namen. In de nieuwe wet moeten er steevast dertien van de vijftien rechters mee debatteren en kan het Hof slechts beslissingen nemen bij tweederdemeerderheid. Op die manier wordt efficiënt werken bijzonder moeilijk. En zo krijgt de regering een vrijbrief voor de door haar gewenste wetten, zeggen critici.

Protest

Die critici zijn overigens talrijk. Niet alleen de politieke oppositie en grote delen van de media bekampten de nieuwe wetgeving, dat deden ook vele duizenden gewone mensen. Het amper één maand oude burgerinitiatief KOD (‘Comité voor de Verdediging van de Democratie’) slaagde er twee zaterdagen op rij in om massa’s mensen op de been te brengen. De eerste betoging op 12 december vond plaats in de hoofdstad Warschau en lokte zowat 50.000 mensen. Een week later werd simultaan betoogd in eenentwintig grote steden. Indrukwekkend, zo'n publieke mobilisatie voor toch wel een droge, technisch-juridische materie.

Maar het mocht niet baten. De regering hield voet bij stuk en de nieuwe wet op het Grondwettelijk Hof is goedgekeurd. Partijleider Jaroslaw Kaczynski van ‘Recht en Rechtvaardigheid’ deed er nog een schepje bovenop. Hij schoffeerde de duizenden betogers door te zeggen dat hun verzet gesponsord was door de grootbanken.
Banken en shoppingcentra zijn immers als de dood voor de nakende hogere belastingen die ze zullen moeten ophoesten. Met dat geld wil ‘Recht en Rechtvaardigheid’ de meest in het oog springende verkiezingsbelofte waarmaken: 500 zloty (125 euro) kindergeld vanaf het tweede kind. Astronomische bedragen dus, zeker voor de vele kroostrijke plattelandsgezinnen, de harde kern van het ‘Recht en Rechtvaardigheid’-electoraat.

Administratie gepolitiseerd

Maar terug naar de omstreden maatregelen van de nieuwe regering. Niet alleen wil ze de media en het Grondwettelijk Hof knechten, er zijn ook vergevorderde plannen om de administratie te politiseren. Van 1.600 toplui ligt nu al het hoofd op het kapblok. ‘Recht en Rechtvaardigheid’ wil hen ontslaan en eigen mannetje en vrouwtjes in de plaats zetten. Als de maatregel in zijn totale consequentie wordt toegepast, kunnen zelfs tot 120.000 hogere ambtenaren hun job verliezen.

Critici noemen de maatregel de doodsteek voor het idee van de neutrale, kwaliteitsvolle publieke dienstverlening. Pas sinds 1997 heeft Polen een wet die de neutrale publieke dienst garandeert. Dat ‘Recht en Rechtvaardigheid’ die wet nu wil terugschroeven, doet veel critici terugdenken aan de onzalige tijden van het communisme. Ook toen moesten ambtenaren in “gedrag” en in “politieke gedachten” zuiver op de graat zijn. Het mag op zijn minst ironisch heten dat het conservatief-nationalistische ‘Recht en Rechtvaardigheid’ een weg opgaat waar de vermaledijde communisten hen voorgingen.

Hervormingen teruggeschroefd

De vorige regering onder het liberale, pro-Europese ‘Burgerplatform’ had twee grote sociale hervormingen doorgevoerd. Ten eerste werd de pensioenleeftijd opgetrokken tot 67. Voorheen was dat 60 voor vrouwen en 65 voor mannen. Ten tweede werd beslist dat Poolse kinderen vanaf hun zesde naar school moesten. Voorheen was dat pas vanaf hun zevende. Het zijn twee maatregelen die Polen in de lijn van het gros van de EU-landen schaarde. En het zijn twee maatregelen die de nieuwe regering meteen heeft teruggeschroefd.

Ook in recente, heikele Europese dossiers voert ‘Recht en Rechtvaardigheid’ een eigen, nationalistische koers. Kondigde de vorige regering aan dat Polen bereid was om 7.000 vluchtelingen uit het Midden-Oosten op te vangen, dan liet de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken al weten dat de mogelijke opvang van vluchtelingen zal worden herbekeken in het licht van de nationale veiligheid. Na de moordende aanslagen in Parijs is die veiligheidskwestie prangender dan ooit.

Ook inzake klimaatplannen zal de EU een kwaaie klant hebben aan het nieuwe Polen. Premier Beata Szydlo is zelf een mijnwerkersdochter uit Silezië, een regio waar voor veel dorpen en stadjes de mijn de enige werkgever van belang is. Bovendien wil Polen de afhankelijkheid van aardgas uit Rusland zeker niet groter maken dan ze nu al is. Tegenover Poetin koestert deze regering enkel wantrouwen.

Man met een plan

Het gaat dus hard in Polen. Op 25 oktober heeft ‘Recht en Rechtvaardigheid’ met vlag en wimpel de verkiezingen gewonnen. Half november is dan de nieuwe regering uit de startblokken geschoten. Premier is Beata Szydlo maar niemand twijfelt eraan dat de werkelijke macht ligt bij partijleider Jaroslaw Kaczynski, de spin in het web. Hij is de tweelingbroer van Lech Kaczynski, de voormalige president die in april 2010 omkwam bij de vliegtuigcrash bij Smolensk.

Jaroslaw ziet het als zijn politieke missie het werk van zijn broer voort te zetten. De man is gepokt en gemazeld in de politiek. Hij heeft een verleden als naaste adviseur van Lech Walesa, toen die in de jaren 1980 aan het hoofd stond van de vrije vakbond ‘Solidariteit’, die in 1989 het communisme omver kon werpen. Kortom, een man met veel verleden, veel ervaring en een koppig besef dat hij een politieke missie te vervullen heeft.

Het was Kaczynski die in het voorjaar van 2015 Andrzej Duda als presidentskandidaat naar voren schoof en nu nog steeds de man influistert wat hem te doen staat. Het was ook Kaczynski die Szydlo als kandidaat-premier in de arena joeg. Hij besefte dat het electoraal lonend was om met zo'n gematigde kandidate uit te pakken. De radicale Kaczynski zelf is in Polen immers dusdanig omstreden dat met hem als kandidaat-premier ‘Recht en Rechtvaardigheid’ het in het stemhokje moeilijker zou hebben.

Na de verkiezingen zoemde in Polen het grapje “Jaroslaw maakt de regering, Beata is het vlees gaan kopen”. ‘Recht en Rechtvaardigheid’ had op 25 oktober goed gescoord bij een atypisch kiespubliek: jongeren, stedelingen, kiezers uit het rijkere westen van Polen. Tot nu was dat publiek veeleer aanhanger van ‘Burgerplatform’. Wie dacht dat Kaczynski met die nieuwe kiezers rekening zou houden en zou opteren voor een regering met gematigd profiel, kwam bedrogen uit. Op de sleutelpositie Buitenlandse Zaken kwam Witold Waszczykowski, op Defensie Antoni Macierewicz, twee mannen die zelfs in hun eigen partij als hardliners worden beschouwd. Naast premier Szydlo zullen net die twee het vaakst op het Europese toneel verschijnen.

Back to the future

Europa maakt dus best zijn borst maar nat. Met de formele en feitelijke machthebbers in het nieuwe Polen wordt het kwaad kersen eten. De Unie hoeft niet eens verbaasd te zijn. Het scenario is al maanden duidelijk. Deze regering doet namelijk exact wat ze heeft voorspeld en beloofd. Het terugschroeven van de pensioen- en schoolleeftijd zijn concrete beloftes uit het verkiezingsprogramma van ‘Recht en Rechtvaardigheid’.

De snelheid waarmee de nieuwe maatregelen worden genomen? Perfect voorspelbaar. Bij het aantreden van haar regering zei premier Szydlo dat ze “binnen de honderd dagen” de belangrijkste punten uit het verkiezingsprogramma zou realiseren. Vandaar dus dat spervuur aan nieuwe wetten.

Ook de assertieve houding tegenover de Europese Unie stond in de sterren geschreven. In het laatste televisiedebat voor de stembusslag van 25 oktober noemde Szydlo de Unie onomwonden een vehikel voor “het Poolse eigenbelang. Wij gaan de Unie gebruiken voor onze economische ontwikkeling zoals Frankrijk of Duitsland dat ook doen.”

Onder al die forse standpunten en nieuwe maatregelen schuilt een koppige, zelfs blind ideologische overtuiging. ‘Recht en Rechtvaardigheid’ was sinds 1989 maar één keertje gedurende twee jaar aan de macht, van 2005 tot 2007. Nu heeft de partij alle politieke sleutels in handen om “haar” Polen vorm te geven. Alles wat in de voorbije kwarteeuw is gerealiseerd – en dat is behoorlijk wat: een rijpe democratie, een bloeiende economie, een vaste stek in NAVO en EU- maakt weinig indruk. De top van ‘Recht en Rechtvaardigheid’ is er vast van overtuigd dat nu, pas nu, het post-communistische Polen zal en kan worden opgebouwd. In hun geest staat Polen aan het begin. Het is voor hen: 1989.

Meest gelezen