Nefertiti blijft verleiden - Tim Trachet

Tim Trachet is medewerker bij VRT Nieuws en betrokken bij de herdenkingen van Wereldoorlog I.

De graftombe van de jonge farao Toetanchamon is een van de tientallen rotsgraven die gevonden zijn in de Vallei der Koningen nabij de Egyptische stad Luxor (de oude hoofdstad Thebe). De graven van de farao’s uit het Egyptische Nieuwe Rijk werden er uitgehakt uit de rotsige ondergrond. De ingangen werd verstopt om de tombes, die veel kostbaarheden bevatten, te beschermen tegen grafrovers. Een groot aantal rotsgraven werd inderdaad geplunderd en veel mummies uit ongeschonden graven werden in een latere tijd uit de tombes gehaald, om ze nog beter te beschermen op een geheime plaats.

Het graf van Toetanchamon is een uitzondering, omdat het integraal bewaard bleef – inclusief de honderden voorwerpen die de mummie moesten begeleiden - tot het in 1922 werd ontdekt.

De speurtocht naar een verborgen kamer in de tombe is merkwaardig genoeg het gevolg van een poging om de graven te beschermen tegen … toeristen. De Vallei der Koningen kent dagelijks een stroom van bezoekers en de koningsgraven behoren tot de grootste toeristische trekpleisters, zeker vanwege de prachtige wandbeschilderingen, die vaak uitstekend zijn bewaard (de rest van de inhoud is meestal naar musea verhuisd). Maar de aanwezigheid van al die toeristen is op den duur schadelijk voor die decoraties, al was het door de vochtige lucht die ze inademen. Om die reden is het aantal bezoekers aan het graf van Toetanchamon (dat trouwens enkele jaren gesloten was voor restauratie) nu beperkt tot 400 per dag.

In 2008 werd besloten een aantal bedreigde graftombes op termijn te sluiten voor het publiek. De toeristen zouden in plaats daarvan replica’s bezoeken die in de Vallei der Koningen zouden worden opgesteld (een dergelijke replica werd eerder al gemaakt van de grot van Lascaux met haar beroemde prehistorische rotsschilderingen). Die replica’s zouden met de grootst mogelijke precisie worden gemaakt.

Hiervoor werd een beroep gedaan op het gespecialiseerde bedrijf Factum Arte in Madrid. Dat werd aanvankelijk opgericht om een facsimile te maken van de tombe van Seti I, de grootste van alle rotsgraven. Om praktische redenen werd dat project uitgesteld. Men begon dan aan het scannen van de veel kleinere tombe van Toetanchamon, d.w.z. van de eigenlijke grafkamer (de Egyptische graven hebben meestal meerdere kamers), omdat die de enige is met wandbeschilderingen.

Met hoogtechnologisch materiaal werden foto’s van zeer hoge resolutie van de wandschilderingen gemaakt. Anderzijds scande een speciaal laserapparaat het reliëf van de wanden, met een zeer grote nauwkeurigheid (oneffenheden van minder dan een millimeter waren zichtbaar). Op die manier, en onder toezicht van bekwame kunstexperts, kon een perfecte facsimile van elke wand worden gemaakt. (Kijk hier)

Toen de facsimile-grafkamer van Toetanchamon voltooid was, gaf Factum Arte de gegevens ven de scans vrij. Het was toen dat Nicholas Reeves, een vrij bekend Brits egyptoloog verbonden aan de universiteit van Arizona, de scangegevens onder de loep nam.

Reeves mekte in een wand oneffenheden op die leken op die van spleten die door plaaster waren bedekt. Mogelijk zouden die wijzen op een verborgen deur. De deur zou dezelfde afmetingen hebben als die van de bestaande deur naar een zijkamer. Markeringen in een andere wand zouden er bovendien op wijzen dat er zich achter die wand een lege ruimte bevindt.

Nader onderzoek heeft intussen het bestaan van de verborgen ruimte bevestigd. Metingen van infraroodstraling wijzen op een temperatuurverschil van de muren en dat kan verklaard worden als er een holte achter staat.

Volgens Reeves zou die verborgen ruimte een ander graf kunnen zijn. Hij heeft daar enkele argumenten voor. Toen Toetanchamon rond 1323 v. Chr. Overleed, was hij hoogstens 18 jaar oud. Er was geen tijd geweest om een volledig nieuwe graftombe voor hem te bouwen. Reeves meent dat men een deel van een bestaande graftombe voor Toetanchamon heeft ingericht, en de rest heeft afgesloten. Dat zou verklaren waarom zijn graftombe relatief klein is. Er zijn trouwens andere voorbeelden waar een graftombe later “gedeeld” werd met een ander graf.

Van wie zou de grotere graftombe dan zijn geweest? Reeves denkt aan koningin Nefertiti, die met Toetanchamons vader Echnaton was getrouwd, al was ze waarschijnlijk niet de moeder van de jonggestorven farao. Ze stierf tien jaar voor hem. Reeves meent in de beschilderingen van Toetanchamons grafkamer aanwijzingen te vinden voor de aanwezigheid van Nefertiti.

We kunnen natuurlijk niet met zekerheid weten wat er zich achter de muren bevindt, zolang er niet effectief naar gezocht is. Eenvoudig is dat niet. Er kan natuurlijk geen sprake van zijn om de wanden met hun prachtige beschilderingen te doorboren. Intussen zijn er wel enkele kritische kanttekeningen te maken bij al die speculaties.
Dat er zich achter een graftombe een holle ruimte bevindt, is op zich niet zo ophefmakend.

Toetanchamons graf was haastwerk. Daarom zijn wellicht alleen de muren van de eigenlijke grafkamer beschilderd en niet de hele tombe. Uit sporen van bacteriën blijkt dat de verf nog niet droog was toen de ruimte werd afgesloten. Maar dat betekent nog niet dat deze ruimte een deel van een grotere graftombe vormde. Meestal wordt aangenomen dat het ging om een tombe die oorspronkelijk voor een dignitaris of lid van de koninklijke familie was bestemd, niet voor de farao zelf.

Er is in de rotsen van de Vallei der Koningen zeer veel gegraven, maar het graafwerk werd soms stopgezet als de kwaliteit van de steen onvoldoende is. Veel gangen leiden naar niets.

Als Nefertiti inderdaad de moeder van Toetanchamon was, weten we dat ze begraven lag in een andere graftombe in de Vallei der Koningen. De mummie van een vrouw, de zgn. “Younger Lady”, die gevonden werd in tombe KV35 werd immers door DNA-onderzoek geïdentificeerd als de moeder van Toetanchamon én als de dochter van farao Amenhotep III (tevens de vader van Echnaton). De echtelingen Echnaton en Nefertiti zouden dan broer en zus zijn geweest, maar dat gebeurde wel meer in de Egyptische koningshuizen… En als Nefertiti niet de “Young Lady” is, dan is ze mogelijk de mummie van een vrouw die in nog een ander rotsgraf werd gevonden.

Het is trouwens allesbehalve zeker dat Nefertiti in de Vallei der Koningen is begraven. Veel egyptologen denken dat ze rust in Amarna, de hoofdstad die door haar echtgenoot Echnaton werd gesticht.

De beweringen van Reeves kregen meteen tegenwind van de bekende Egyptische archeoloog Zahi Hawass, die jarenlang zowat de hoogste autoriteit was inzake opgravingen in Egypte. Tijdens de Arabische Lente van 2011 was hij korte tijd zelfs minister van Oudheden.

Hawass is het niet eens met de argumenten van Reeves, met wie hij eerder al in botsing was gekomen. Toen een Amerikaanse archeoloog in 2006 liet weten dat hij een nieuw rotsgraf nabij dat van Toetanchamon had opgegraven, beweerde Reeves dat hij die tombe al eerder ontdekt had door ondergrondse radarmetingen.

Hawass weerlegde toen Reeves’ aanspraken. Beiden zitten in elkaars vaarwater, beiden hebben boeken over Toetanchamon geschreven.

Hawass heeft de reputatie dat hij het archeologisch werk in Egypte wil domineren en andere archeologen in de schaduw zetten of zelfs tegenwerken. Zelf is hij in opspraak gekomen door de hoge honoraria die hij vraagt voor lezingen en zijn medewerking aan tv-documentaires, waarin hij in Indiana Jones-tenue verscheen. Hij werd ook beschuldigd van smokkel van oudheden. Naijver tussen befaamde egyptologen die graag in de aandacht van de media komen komt wel meer voor…

Waarom dan die speculaties en media-aandacht? Het zou allemaal wel heel mooi kunnen worden als er inderdaad een onbekend graf wordt gevonden.

Iedereen heeft nog de ontdekking van het graf van Toetanchamon in het achterhoofd. Niet alleen was die vondst op zich zeer indrukwekkend, de ontdekking in 1922 was een waar media-event. De “officiële” opening van de graftombe door de ontdekker Howard Carter (hij was er natuurlijk al even in geweest) vond plaats in aanwezigheid van heel wat journalisten en prominenten (waaronder koningin Elisabeth van België en haar zoon, de toekomstige Leopold III).

De mogelijkheid dat we iets dergelijks opnieuw meemaken, doet iedere liefhebber van het oude Egypte likkebaarden. Het zou trouwens een goede zaak zijn voor het toerisme in Egypte, waarmee het de laatste jaren maar pover gesteld is, vanwege de terreurdreiging.

En Nefertiti is niet alleen bekend als de vrouw van de “ketterse” farao Echnaton, ze is onsterfelijk geworden door het prachtige borstbeeld dat in 1905 in Amarna van haar werd gevonden. Zo prachtig, dat sommigen aan de echtheid ervan zijn gaan twijfelen.
Misschien wordt er dus helemaal niets gevonden. Hoe dan ook heeft de ondergrond van het oude Egypte nog lang niet al zijn geheimen prijsgegeven. We kunnen nog verrassingen verwachten, maar niet noodzakelijk over Nefertiti.

De Egyptische beschaving omvat een tijdspanne van zowat 3000 jaar. Alleen al het Nieuwe Rijk, de periode die het hoogtepunt van de Egyptische macht vormt, duurde circa vijfhonderd jaar (16e tot 11e eeuw v. Chr.). Een onwezenlijk lange tijd, waarin ontzettend veel gebeurd is. De archeologen hebben nog veel werk te doen.