Het woordenboek van de Europese vluchtelingencrisis – Rob Heirbaut

Rob Heirbaut is specialist Europa bij VRT-nieuws.

In de Schengenzone van 26 landen zijn er geen identiteitscontroles meer aan de binnengrenzen. Aan de buitengrenzen zijn die er uiteraard wel nog. Dat ondervindt iedereen die bijvoorbeeld vanuit de Verenigde Staten aankomt in Zaventem. Daar is een identiteitscontrole, die voor niet-EU-burgers grondiger is dan voor EU-burgers. Niet-EU-burgers moeten over een visum beschikken, uitgereikt door een EU-land. De inwoners van sommige niet-EU-landen hoeven geen visum te hebben, wanneer de EU met hun land een akkoord heeft bereikt over visumvrijstelling.

NB: Schengen: dat is het Luxemburgse grensstadje waar in 1985 de Benelux, Frankrijk en Duitsland afspraken om geleidelijk grenscontroles af te bouwen. Intussen doen er 26 landen aan mee, en worden de regels in EU-verband gemaakt (dus door het Europees Parlement en de Raad van Ministers). Maar iedereen blijft de naam Schengen gebruiken. Ook in Groot-Brittannië, dat niet meedoet met Schengen.

Vluchtelingen die voet aan wal zetten in Italië of Griekenland (in de Schengenzone dus) hebben geen visum of iets dergelijks op zak, en komen dus illegaal de EU binnen. De autoriteiten van het land waar de illegale grensoverschrijding plaatsvindt, zijn verplicht om vingerafdrukken te maken van iedereen die ze aanhouden omdat ze illegaal in het land zijn. Die vingerafdrukken worden doorgestuurd naar een centrale Europese databank Eurodac.

Vluchtelingen die op zoek zijn naar internationale bescherming omdat ze in eigen land vervolgd worden, of omdat ze gevaar lopen door de oorlogssituatie, kunnen in de EU “asiel” aanvragen. De bevoegde autoriteiten beoordelen de asielaanvraag. Er bestaat een Europese wet (“Dublin”, waar iedereen het over heeft) die bepaalt welk land de asielaanvraag moet beoordelen. Basisregel van die wet is dat het land waar iemand illegaal de EU is binnengekomen, de asielaanvraag moet beoordelen. Een van de eerste zaken die een kandidaat-asielzoeker moet doen, is vingerafdrukken laten nemen. Controle via de Eurodac-databank kan dan uitwijzen of hij of zij in een ander land de EU is binnengekomen en daar misschien zelfs al asiel heeft aangevraagd. In dat geval kan hij of zij naar dat land worden teruggestuurd.

(Waarom heet dit “Dublin”? Dat verwijst naar de Overeenkomst van Dublin uit 1990, waarin verschillende landen die afspraken maakten. Later, in 2003, is de Overeenkomst opgenomen in de Europese wetgeving. Nu is het dus een EU-verordening, maar iedereen blijft het over “Dublin” hebben)

Tot zover de theorie: in praktijk gebeuren de meeste asielaanvragen niet in Italië of Griekenland, wel in Duitsland en Zweden. Italië en Griekenland slagen er niet in (of willen gewoon niet) om iedereen die daar aankomt te registreren en er vingerafdrukken van te nemen. Veel vluchtelingen weten ook dat ze, als ze niet in Italië of Griekenland of Hongarije willen blijven, ze best geen vingerafdrukken laten maken. Ze proberen zo lang mogelijk clandestien door Europa te reizen, tot wanneer ze in het land zijn waar ze een asielaanvraag willen doen.

Bovendien mogen er geen asielzoekers meer worden teruggestuurd naar Griekenland, als gevolg van een arrest van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Dat veroordeelde België in 2011 omdat het een Afghaan had teruggestuurd, terwijl de opvang van asielzoekers in Griekenland volgens het Hof mensonterend is. Dat arrest geldt niet alleen voor België, maar voor alle EU-landen.

Duitsland besliste onlangs op eigen initiatief dat het geen Syriërs meer zou terugsturen naar het land dat volgens “Dublin” verantwoordelijk zou zijn voor de asielaanvraag.

Een Europese wet legt de minimumvoorwaarden vast voor de opvang van asielzoekers. Lidstaten moeten onderdak geven aan mensen die asiel aanvragen, kleding en voedsel. Ze mogen kiezen of ze hen geld geven, ofwel “bed, bad en brood”. Ten laatste na 9 maanden verblijf, moet de asielzoeker toegang krijgen tot de arbeidsmarkt.

Vluchtelingen uit bijvoorbeeld Syrië hebben een grote kans om erkend te worden, en dus internationale bescherming te krijgen in het land waar ze een asielaanvraag hebben gedaan. Zodra iemand zo’n erkenning heeft, moet dat land hem of haar behandelen zoals een eigen onderdaan. Dat staat zo in internationale verdragen, maar ook in een Europese wet (de “kwalificatierichtlijn”). De erkende vluchteling mag werken, mag zich als zelfstandige vestigen, mag onderwijs gaan volgen, heeft recht op gezondheidszorg, en heeft recht op sociale bijstand. Voor dat laatste is er een kleine uitzondering: aan wie geen volwaardig vluchtelingenstatuut is verleend, maar wel “subsidiaire bescherming” is verleend (een erkenning die beperkt is in de tijd, omdat men ervan uitgaat dat de toestand in het land van oorsprong snel zal opklaren) kunnen EU-landen beperkingen opleggen qua toegang tot sociale bijstand. Maar ook die mensen moeten minstens inkomenssteun krijgen, en steun bij ziekte en zwangerschap. België verleende in 2014 vluchtelingenstatus aan 6460 mensen, 1585 mensen kregen subsidiaire bescherming. Allemaal hebben ze recht op leefloon, indien ze geen werk vinden, België maakt geen onderscheid tussen de twee statuten.

Alleen qua toegang tot huisvesting is er in de Richtlijn een mogelijkheid om erkende vluchtelingen minder goed te behandelen dan eigen onderdanen, zolang ze maar dezelfde rechten hebben als andere “buitenlanders” op ons grondgebied.

Gevolg: wie weet dat hij of zij in aanmerking komt voor asiel, zal vooral naar het land gaan dat aan zijn eigen inwoners de hoogste sociale bescherming geeft. Wat kan verklaren waarom Duitsland zo in trek is zijn bij de vele vluchtelingen die van Griekenland via de Balkan en Hongarije onderweg zijn.

De nieuwe Deense regering heeft beslist dat uitkeringen voor erkende vluchtelingen vanaf 1 september met 45% verminderd zullen worden. Denemarken kreeg daarvoor zware kritiek van de VN vluchtelingenorganisatie UNHCR, omdat het in strijd is met de Conventie van Genève. De Europese Commissie kan Denemarken echter niet op het matje roepen, omdat Denemarken een zogenaamde opt-out heeft : het valt niet onder de Europese wetgeving inzake asiel, en hoeft zich dus niet te houden aan de Europese Kwalificatierichtlijn.

Het loopt dus al fout van bij de aankomst van vluchtelingen die de oversteek maken via de Middellandse Zee naar Italië en (vooral) Griekenland. Daarom beslisten de Europese regeringsleiders in juni al dat er in die twee landen “hotspots” moeten komen: centra waar bekeken wordt wie in aanmerking kan komen voor asiel, en wie niet. De laatste categorie zou dan zo snel mogelijk teruggestuurd moeten worden naar het land waar hij of zij vandaan komt.

Wie wel in aanmerking komt voor asiel, moet volgens de huidige regels worden opgevangen in Italië of Griekenland, twee landen die zeggen dat ze nu al de opvang niet meer aankunnen. De Europese Commissie kwam in mei met een voorstel om 40.000 asielzoekers uit Italië en Griekenland te verspreiden over de andere EU-landen, die dan hun asielaanvraag en huisvesting zouden op zich nemen. De verdeling zou gebeuren via een verdeelsleutel, gebaseerd op (onder meer) het bevolkingsaantal en de rijkdom van het land in kwestie.

Sommige (Centraal- en Oost-Europese) landen, die nu weinig of geen asielaanvragen te verwerken krijgen, verzetten zich hevig tegen zulke “quota”. Ze verklaarden zich wel bereid om op vrijwillige basis een kleiner aantal asielzoekers op te vangen, waardoor er op die manier voorlopig slechts 32.000 zullen worden verspreid. Duits Bondskanselier Merkel probeert nu samen met de Franse president Hollande de forcing te voeren. Ze klagen over gebrek aan Europese solidariteit, en willen dat andere landen meer asielzoekers opvangen. De Europese Commissie kondigde al eerder aan dat ze in 2016 de Dublin-regels gaat herbekijken.