Martin Luther King en de jihadi's - Bert De Vroey

Volgende week woensdag komt de film in de zalen, maar dit weekend al worden de historische gebeurtenissen van 50 jaar geleden plechtig herdacht: de marsen voor vrijheid en stemrecht van de Civil Rights-beweging van Dr. Martin Luther King, en het bloedig uiteen ranselen ervan op zondag 7 maart 1965 - Amerika’s ‘Bloody Sunday’.

President Obama zal erbij zijn, net als zijn voorganger George W. Bush. Naar verluidt zal hij de jongere generaties Amerikanen oproepen om de fakkel in de strijd voor burgerrechten over te nemen, en om hun eigentijdse bijdrage te leveren aan de verdere verdieping en verankering ervan. Want de kwestie is weer brandend actueel, na Ferguson en de vele andere incidenten in de VS waarbij disproportioneel politiegeweld gepaard lijkt te gaan met racistische vooroordelen.

De film ‘Selma’ greep naast de Oscar voor 'beste film'. Dat was voor niemand nog een verrassing, en waarschijnlijk verdiende de film die hoofdprijs ook niet echt. De andere Oscar waarvoor Selma genomineerd was - beste originele song - werd wel toegekend, voor het nummer 'Glory' van John Legend.

Dat neemt niet weg dat Selma absoluut de moeite waard loont om te gaan bekijken. De film zoemt in op een cruciale episode uit de strijd voor zwarte burgerrechten in de jaren '60, en met name de protestmarsen die in Selma, een uiterst racistisch stadje in de uiterst racistische zuidelijke staat Alabama, werden opgezet. Bedoeling was om het stemrecht voor zwarte Amerikanen af te dwingen; dat bestond weliswaar op papier, maar werd in tal van zuidelijke steden en staten door bijzondere procedures of door botte intimidatie ingeperkt of zo goed als onmogelijk gemaakt.

De eerste mars werd bloedig uit elkaar geknuppeld, en de beelden daarvan schokten Amerika. De tweede mars, met veel sympathisanten uit andere hoeken van de VS, werd door Martin Luther King om strategische redenen voortijdig afgeblazen. De derde mars trok, zoals gepland, van Selma naar de hoofdstad Montgomery – een verpletterende overwinning voor de beweging. Juist door het brutale geweld van de politie droegen de marsen bij aan een bredere bewustmaking in de VS, en voerden ze de druk op op de weifelende president Johnson, die uiteindelijk de Voting Rights Act zou doorduwen en ondertekenen.

Er valt wel wat af te dingen op de kwaliteit van het scenario en sommige acteerprestaties, maar als kroniek van een belangrijke episode in de Amerikaanse geschiedenis is het een absolute aanrader.

Dat de film in de VS relevant is voor het huidige debat over politiegeweld tegen zwarte Amerikanen staat buiten kijf. Maar als Europeanen doen we soms wat te makkelijk neerbuigend of verontwaardigd over die Amerikaanse toestanden, alsof op het oude continent de relaties tussen de ordediensten en minderheden zoveel beter zijn.

Bovendien zet de film je ook aan het denken over de hedendaagse spanningen rond racisme, achterstelling en discriminatie – maar ook over de reacties daarop: de verzetsbewegingen en de tegenculturen. In de huidige Europese context kan je onmogelijk over raciale spanningen praten en de jihadistische stromingen tezelfdertijd buiten beschouwing laten. Ook al is jihadisme een globaal (of geglobaliseerd) fenomeen, lokale maatschappelijke omstandigheden spelen een rol in de recrutering en propaganda ervan.

Dit is een delicate en moeilijke vergelijking. Ik wil de vreedzame civil rights movement van Martin Luther King absoluut niet op één lijn plaatsen met de extreem fascistische en gewelddadige jihadi-terreurgroepen die nu radicaliserende jongeren aantrekken. De verschillen zijn veel groter (en indrukwekkender) dan de gelijkenissen. Toch vallen een paar dingen op.

- De strijd van Martin Luther King en zijn Southern Christian Leadership Conference werd eveneens in religieuze termen gevoerd. Bijbelcitaten en hymnes ondersteunden hun acties, het gebed motiveerde en ondersteunde de militanten. De film laat dat heel mooi zien.
- De mannen (en enkele vrouwen) die toen voorop liepen in de campagne voor burgerrechten werden in hun tijd ook als ‘radicalen’ beschouwd.
- En bovendien illustreert de beweging van Dr. King de steriele zinloosheid van een recent opgelaaide discussie. Sommige sociologen, publicisten of politici beklemtonen dat veel radicaliserende jongeren uit hoger opgeleide en soms ook meer welstellende kringen komen. Die vaststelling zou dan meteen elk verband tussen radicalisering en achterstelling ontkrachten of ondermijnen.

Wat niettemin opvalt, is dat ook de leiders van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging doorgaans hoger opgeleid waren en uit de zwarte middenklasse kwamen. Ook zij hadden, schijnbaar, het minst van alle zwarten redenen om de strijd aan te gaan. In de film zie je het koppel King wel ’s discuteren: ze zouden een rustiger en rijker leven kunnen leiden zonder die vermoeiende campagne te moeten voeren. Toch zetten ze door.

Hoeft dat te verbazen? Natuurlijk niet. Het is een kenmerk van alle sociale, politieke of nationalistische verzetsbewegingen die voortkomen uit onrecht of onderdrukking, dat ze geleid worden door een geschoolde 'elite' uit de gefrustreerde middenklasse . Die leiders vertegenwoordigen en verwoorden daarmee de gevoelens van hun gemeenschap, zelfs al zouden ze zelf aan discriminatie en achterstelling kunnen ontsnappen.

Tenslotte is er zoiets als schuldgevoel. Je moet de biografie van Michelle Obama maar 's lezen - en zelfs episodes uit het leven van Barack Obama - om te begrijpen hoe zwarte jongeren in Amerika zich geremd kunnen voelen om te slagen en om succesvol te zijn, uit angst om afgewezen te worden door hun gemeenschap, en zelfs vanuit een diep geworteld schuldgevoel. Waarom zou een gelijkaardig fenomeen zich nu niet voordoen in moslimgemeenschappen in Europa?

Ook al zijn er vergelijkbare patronen en mechanismen te ontdekken, de verschillen tussen de burgerrechtenbeweging van Dr. King en de jihadi-tegencultuur zijn veel opvallender.

- De aanpak van King was radicaal geweldloos, terwijl jihadi's (en zeker IS) extreem gewelddadig kunnen zijn. Meer nog: ze verheerlijken geweld, in de lijn van de ergste fascistische tradities.
Dat betekent overigens niet dat de burgerrechtenbeweging geen geweld uitlokte: in Selma zie je overduidelijk hoe ze de politie provoceerde, juist door er dapper geweldloos op af te gaan. Het cynische is dat ze, zonder de bloedige reactie van de politie, nooit zo snel haar doel had kunnen bereiken.

- De burgerrechtenbeweging liet iedereen in vrijheid en op eigen ritme aansluiten en kiezen. Jihadistische bewegingen haten vrijheid en zijn ronduit totalitair.

- De aanpak van King was ook inclusief. Ze weigerden mee te stappen in een separatistisch Black Power-discours. Ze werkten aan 'black empowerment' zonder daarmee een scheuring in de Amerikaanse samenleving te beogen. De jihadi's keren zich net af van de samenleving en bestrijden haar.
 

Frustraties en verontwaardiging kunnen vele kanten uit. De inclusieve en geweldloze strategie van King was niet vanzelfsprekend. Ook in Amerika waren er zwarte verzetsbewegingen die de separatistische toer op gingen of die kozen voor geweld. De Nation of Islam en Malcolm X zouden die weg opgaan, en later de gewapende Black Panthers.

King daarentegen trok niet ten strijde tégen de Amerikaanse waarden en wetten, maar juist ervoor. Hij toonde Amerika hoe die waarden en wetten ontzegd werden aan een groot deel van de bevolking. Hij eiste de rechten op die op papier al bestonden. In die zin versterkte hij de samenleving, constructief en consequent. Die doelstelling blijft nog altijd nobel en actueel, in de VS en in Europa.

(Bert De Vroey is buitenlandredacteur bij het VRT-journaal. Over de diversiteit van Amerika schreef hij het boek De kleuren van Amerika. Spiegel voor Europa.)