Terug naar Maidan - Jan Balliauw

Net als toen heerst er ook nu geen feeststemming. Niemand danste toen door de straat omdat Janoekovitsj was verdreven, niemand liep goedgemutst rond, niemand feestte met wodka, de aandacht ging naar de zowat honderd dodelijke slachtoffers die een voor een een ontroerend afscheid kregen op Maidan. Voortdurend weerklonk het door merg en been snijdende traditionele volkslied ‘Plive Katsja po Tisini’ (drijvende eenden op de Tisin) over Maidan toen weer een kist naar het podium werd gedragen.

Ook nu klinkt die muziek weer over Maidan terwijl wordt gebeden om de gevallen helden. Ook nu is de stemming bedrukt. Maar deze keer is het niet alleen omdat er zoveel slachtoffers zijn gevallen in het centrum van Kiev, maar ook omdat de situatie in Oekraïne op een jaar tijd van slecht naar catastrofaal is geëvolueerd. De economie is het laatste kwartaal met 15 procent gekelderd. De grivna, de nationale munt, gaat dagelijks achteruit. Een jaar geleden was een euro nog 10 grivna, nu al meer dan 30. Het land ligt aan een infuus van buitenlandse leningen om het faillissement te vermijden. Van de beloofde hervormingen en de aanpak van de alomtegenwoordige corruptie, hebben de Oekraïners nog niet veel gezien.

Het land is nu ook in oorlog. In het oosten sneuvelen dagelijks militairen en burgers in wat officieel een antiterreuroperatie wordt genoemd maar in werkelijkheid een regelrechte oorlog is. Het aantal doden ligt nu al ver boven de 5000. President Porosjenko toont voor de mars begint, enkele Europese leiders, onder wie Europees president Tusk, het Russisch militair materieel dat voor het Sint-Michaelklooster staat opgesteld. Het is veroverd op de separatisten en bewijst volgens Kiev dat die hulp krijgen uit Rusland. Al het tentoongestelde materieel is immers niet in gebruik bij het Oekraïense leger en kan dus niet via die weg in handen van de separatisten zijn gevallen, de gebruikelijke verklaring die je in Oost-Oekraïne hoort als je vraagt waar al hun moderne wapens vandaag komen.

Porosjenko wil zijn Europese gasten duidelijk maken dat Oekraïne meer nodig heeft dan morele steun. Het land staat alleen tegenover een veel machtiger buur die er niet voor terugdeinst om ‘een vuile oorlog te voeren’, zoals Porosjenko tijdens de onderhandelingen in Minsk zei tegen zijn Wit-Russische collega Loekasjenko, die daar overigens volmondig mee instemde, ook al wordt hij beschouwd als een bondgenoot van Poetin. Amerika discussieert over de levering van ‘defensieve wapens’, maar volgens veel Europese landen zou dat de crisis helemaal uit de hand laten lopen.

Er is nu een bestand dat op 15 februari om een na middernacht van kracht is geworden. Maar het werd meteen gedeeltelijk aan flarden geschoten door de opmars van de separatisten rond Debaltsevo tegenover duizenden Oekraïense militairen die de facto omsingeld waren. Poetin had tijdens het nachtelijk beraad geprobeerd om het bestand zo laat mogelijk te laten ingaan, om de rebellen de kans te geven de stad te veroveren die een grote strategische waarde heeft. De grote weg van Donetsk naar Loegansk loopt door Debaltsevo, net als enkele treinverbindingen. Met de verovering van Debaltsevo kregen de rebellen een homogener gebied.

Als ik de ochtend van de 15de de frontlinie bezoek, is het wel rustiger dan de dag ervoor. Maar in de loop van de voormiddag nemen de doffe knallen van de zware artilleriebeschietingen weer toe. Er wordt gewoon doorgevochten. In het door Kiev gecontroleerde Popasnaja, niet ver van de frontlijn, vallen iets na middernacht enkele Grad-raketten in het centrum. Voor de kerk is nog een diepe inslagkrater te zien, achter een woonblok heeft een raket de bevroren grond omgewoeld. Het stadje telt twee doden, de eerste doden na het van kracht worden van het staakt-het-vuren.

Drie dagen later bezoek ik met commandant Sergej van de rebellenmilities het dorpje Jelenovka, aan de andere kant van de frontlinie. De Oekraïense soldaten hebben ’s ochtends zonder slag of stoot hun posities opgegeven. We zijn de eerste tv-ploeg die het dorp bezoekt. De aftocht is duidelijk chaotisch verlopen. Overal hebben de militairen kleding en uitrusting achtergelaten, zelfs hele dozen met munitie. Enkele pantservoertuigen staan nog te smeulen. Volgens Sergej hebben ze die zelf in brand gestoken om te beletten dat ze in handen van de vijand terecht zouden komen. Het patroon dat ik zie in Jelenovka, lijkt zich te herhalen in de hele regio rond Debaltsevo. De Oekraïense soldaten trekken zich massaal terug en geven de stad op.

Porosjenko lijkt de realiteit niet helemaal te willen inzien en spreekt over een ‘geordende terugtocht’. Hij probeert zelfs aan de zware nederlaag nog een positieve draai te geven door te zeggen dat de Oekraïense soldaten door hun verzet de Russische steun voor de rebellen hebben aangetoond. De voorbije weken waren er immers heel wat aanwijzingen dat Rusland massaal nieuw en modern materieel naar de frontlinie rond Debaltsevo had gestuurd, ook al bleef Moskou iedere betrokkenheid ontkennen. Washington en Londen publiceerden zelfs foto’s van Russische luchtafweer en artillerieposities aan de frontlinie rond Debaltsevo, maar ook die foto’s toonden volgens Rusland niets aan.

Als ik het regionale hoofdkwartier van de milities bezoek in Jenakievo, staan er enkele grote militaire Kraz-vrachtwagens voor de ingang geparkeerd. Ze zien er nog vrij nieuw uit. Ze dragen geen kentekens en ze zijn volgens de rebellen op het Oekraïense leger veroverd. Maar ik heb de dagen daarvoor aan de andere kant gezien dat de Oekraïense militairen het moeten doen met veel oudere en meer aftandse voertuigen, ook al was al het beste materieel rond Debaltsevo samengetrokken.

De val van Debaltsevo is nog niet het einde van het bestand. Het blijft elders vrij rustig langs de frontlinie. De beide partijen wisselen krijgsgevangenen uit en er komt een akkoord om de periode van twee weken te laten beginnen voor de terugtrekking van de zware wapens. Maar tegelijkertijd zegt Kiev dat tientallen tanks vanuit Rusland de grens zijn overgestoken, richting Marioepol. Die strategische havenstad is al vaak genoemd als het volgende doelwit van de milities en het bestand zou wel eens gebruikt kunnen worden om een nieuw offensief voor te bereiden, zoals al zo vaak is gebeurd in Oost-Oekraïne. Ook in de buurt van de luchthaven van Donetsk blijven de beschietingen voortduren.

De dag van de mars van de waardigheid ontploft er ook nog een bom op een gelijkaardige bijeenkomst in Charkov, met twee doden tot gevolg. Charkov is de grootste stad in het oosten, en werd meteen na de val van Janoekovitsj gezien als de eerste stad die in opstand zou komen. Er is veel onvrede over de machtswissel in Kiev, maar tot nu toe bleef het vrij rustig. Terreuraanslagen zouden wel eens het nieuwe instrument kunnen worden om grotere delen van het oosten en zuiden van Oekraïne verder te destabiliseren. Poetin sprak vorig jaar veelbetekenend over Novo-Rossija, Nieuw-Rusland, precies de gebieden in het oosten en zuiden waar Russisch de moedertaal is en waar de huidige regeringscoalitie niet kan rekenen op brede steun.

Intussen is een jaar na Maidan nog altijd niet duidelijk wat er nu precies is gebeurd op die 20ste februari, toen alles kantelde. Ik heb zelf gezien hoe ongewapende demonstranten ongenadig werden neergemaaid door sluipschutters. Ik heb politieaganten zien schieten met scherp op de demonstranten. Maar die politie was zich aan het terugtrekken omdat er ’s ochtends op hen werd geschoten.

Wie daarvoor verantwoordelijk is, blijft nog altijd onduidelijk. Porosjenko legde vorige week nog de verantwoordelijkheid bij Rusland. Maar er zijn veel getuigenissen over sluipschutters die in gebouwen zaten die door Maidan werden gecontroleerd. Als ik Andrij Paroebij, toen militair commandant van Maidan en nu vicevoorzitter van het parlement, vraag of er geschoten is door Maidan-aanhangers ontkent hij dat er wapens in omloop waren op Maidan. Ook hij blijft bij de verantwoordelijkheid van een ‘derde partij’, Rusland dus. Maar er zijn veel beelden van betogers die vuren met wapens. En een politieagent die op Maidan stond die dagen, vertelt mij dat er geregeld op hen werd geschoten vanop de barricades, waardoor heel wat van zijn collega’s gewond werden.

Het onderzoek door de Oekraïense procureur-generaal staat nog nergens, door onkunde of onwil, wie zal het zeggen. En het lijkt alleen maar aandacht te hebben voor politieagenten die schieten op betogers, niet voor de andere aanwijzingen. Vorige maand is de procureur-generaal nog de laan uitgestuurd omdat er nog geen resultaat is. De nieuwe heeft gezegd dat hij ontevreden is met de stand van het onderzoek. We zullen zien wat dat concreet betekent.

De gebeurtenissen van 20 februari hebben een diepe indruk op mij gemaakt. Als ik over Institoetskaja wandel, moet ik altijd even halt houden aan de plaats waar zo veel mensen zijn gestorven, net zoals ik dat altijd doe aan Ground Zero in New York. Het is goed dat Oekraïne de slachtoffers van die dag niet vergeet. Maar het zou nog beter zijn, voor die slachtoffers, voor Oekraïne, voor Europa, voor de wereld, om zo snel mogelijk de onderste steen boven te halen over de gebeurtenissen op 20 februari. Want wat toen is gebeurd, heeft aanleiding gegeven tot de diepste crisis tussen Rusland en het Westen sinds de Koude Oorlog en het minste dat je mag verwachten, is dat de volledige waarheid over dat belangrijke moment in de geschiedenis bekend wordt.

Hoe het nu verder moet met Oekraïne is de inzet van hevige discussies in het Westen en Oekraïne. Grofweg twee benaderingen botsen. Aan de ene kant heb je de pleitbezorgers van een veel hardere aanpak van Rusland en Poetin. Er moet duidelijk gemaakt worden dat het Kremlin een rode lijn heeft overgestoken, meer nog, de Russische agressie moet worden gestopt want anders zal het Kremlin niet ophouden bij Oost-Oekraïne. Veel Amerikaanse politici kiezen voor deze aanpak en willen defensieve wapens leveren. Ook in Oekraïne met zijn sterke patriottische en anti-Russische gevoelens denken velen dat dit de juiste benadering is.

Aan de andere kant staat het Merkel-model van geleidelijkheid, diplomatie en geduld. Het conflict heeft geen militaire oplossing, zegt de bondskanselier keer op keer. Oekraïne moet vooral tijd winnen om zijn huis op orde te krijgen door een politieke oplossing te vinden voor de crisis in Oost-Oekraïne (het aanbieden van een grote vorm van autonomie) en een modus vivendi te zoeken met Rusland waarmee het een lange grens deelt. Aan een verdere escalatie heeft niemand een boodschap omdat die de veiligheid in heel Europa kan bedreigen. De laatste groep wordt door de eerste vaak verweten dat ze te veel begrip zouden opbrengen voor wat Poetin doet, dat ze ‘Putinverstehers’ zijn.

Het Minsk2-akkoord is ontstaan uit de aanpak van Merkel. Het heeft de discussies tijdelijk wat verstomd, maar de kans bestaat dat het niet voor lang is. Merkel zelf is er niet echt van overtuigd dat het zal lukken. Ze sprak over een ‘sprankeltje hoop’, meer niet. De vrees bestaat dat Poetin doet wat hij al vaak heeft gedaan: aan tafel iets beloven, op het terrein iets anders doen terwijl hij het Westen verder uit elkaar probeert te spelen.

Aan de frontlinie zijn de wapens alvast niet helemaal stilgevallen zoals het akkoord voorschrijft. De Oekraïense president verwoordde het zondag kort en krachtig toen ik hem vroeg of het staakt-het-vuren zou standhouden: "Ik hoop het maar het zal moeilijk zijn".

(Jan Balliauw is buitenlandjournalist bij VRT nieuws.)