Een woelig jaar in Rusland - Jan Balliauw

Op het jaarlijkse grote economisch forum, het Russische Davos, overheerst pessimisme. ‘De prioriteit is nu de veiligheid van het regime, beveiliging van de Russische geopolitieke belangen. Financiële zaken komen nu duidelijk op de tweede plaats,’ hoor ik van de Amerikaanse financiële expert Bernard Sucher die al 20 jaar in Rusland actief is. Op een paneldiscussie met enkele hooggeplaatste figuren uit de Russische economie, komt de tweespalt naar boven over de herstart van de Russische economie. Een belangrijke adviseur van Poetin, Sergej Glazijev, wil dat de rol van de overheid vergroot, maar de liberaal Anatoli Tsjoebais, de huidige baas van het overheidsbedrijf RosNano, bijt hem toe dat zoiets gelijk staat met zelfmoord voor Rusland. Van het optimisme na de inlijving van de Krim blijft in die warme meidagen al niet veel meer over.

Rusland heeft een bijzonder woelig jaar achter de rug. Begin 2014 zag de wereld er voor het Kremlin nog zoveel beter uit. De Olympische winterspelen verliepen succesvol en Oekraïne was uit handen van het Westen gehouden. Er werd daartegen door grote delen van het Oekraïense volk op Maidan wel geprotesteerd, maar Poetin twijfelde er niet aan dat zijn Oekraïense collega Janoekovitsj desnoods met harde hand de opstand onder controle zou krijgen. De Russische president straalde eind 2013 op zijn jaarlijkse persconferentie nog een en al zelfverzekerdheid uit, ook al stond de Russische economie er ook toen al niet bijster goed voor.

Maar midden februari moest Janoekovitsj vluchten uit Kiev. De ergste nachtmerrie van Poetin werd realiteit. Maidan nam de macht over. Kiev zou zich voortaan vooral richten op Brussel, niet meer op Moskou. Op termijn zou Oekraïne ongetwijfeld lid worden van de NAVO. Dat was voor het Kremlin nog altijd de hoofdreden om zo hard te ageren tegen het associatieverdrag dat Janoekovitsj wou tekenen met de EU. De gestage uitbreiding van de NAVO moest stoppen. De NAVO is in de ogen van het Kremlin nog altijd de grootste bedreiging voor Rusland. Poetin had tijdens de NAVO-top van 2008 in Boekarest in niet mis te verstane bewoordingen duidelijk gemaakt dat NAVO-lidmaatschap van Oekraïne en Georgië voor hem een ‘red line’ was. De gebeurtenissen in februari leiden tot een sinds de Koude Oorlog nooit meer geziene confrontatie tussen het Westen en Rusland.

Het duurde even voor Moskou reageerde. Poetin speelde gastheer tijdens de sluitingsceremonie van de Olympische Winterspelen en moest zich gedeisd houden. Pas na enkele dagen werd duidelijk dat Rusland de machtsovername van Maidan niet zo maar zou laten gebeuren. Het speelde al na enkele dagen een belangrijke troefkaart uit: de Zwarte Zee Vloot op de Krim. De bijna 20.000 Russische militairen op Oekraïens grondgebied verlieten 5 dagen na de vlucht van Janoekovitsj hun basis en bezetten op geen tijd alle strategische plaatsen op het schiereiland. Het gebeurde zeer professioneel. Geen enkele militair had insignes, iedereen droeg gezichtsbedekking en niemand praatte. Ik heb het zelf herhaaldelijk in die periode geprobeerd, maar ik kreeg nooit reactie. Als ik begin maart in de Krim aankom, zijn de banden met Kiev overigens bijna volledig doorgesneden. De zogenaamde lokale defensie-eenheden staan vooraan, achter hen staan de Russische militairen. In het zwaar bewaakte regeringsgebouw, zie ik hoe de Russische militaire voertuigen staan opgesteld op de binnenplaats. We krijgen een bewaker met Kalasjnikov mee om te beletten dat we filmen.

Dat de Krim na de ontbinding van de Sovjet-Unie Oekraïens werd, is voor Rusland altijd moeilijk te verteren geweest. In tegenstelling tot Oekraïne, waar veel etnische Oekraïners het Russisch als moedertaal hebben, wonen op de Krim vooral etnische Russen. Het schiereiland was door Sovjetleider Chroesjov in 1954 overgeheveld van Rusland naar Oekraïne, maar veel maakte dat niet uit zolang de Sovjet-Unie bestond. Na de onafhankelijkheid van Oekraïne in ‘91 voelden veel inwoners van de Krim zich nooit echt thuis in het nieuwe land. Ze keken vooral naar Moskou en hoopten dat ze ooit zouden kunnen terugkeren naar de ‘rodina’, het moederland. Die gevoelens kwamen snel weer naar boven toen in februari Maidan de macht in Kiev overnam. Rusland had ook strategische redenen om op de Krim tussen te komen. Moskou zag in Sevastopol NAVO-eskaders aanmeren en dat moest absoluut vermeden worden. De stad was de historische basis van de Zwarte Zee Vloot, en met het verlies van die basis zou de vloot de facto worden opgedoekt bij gebrek aan een andere vlootbasis in Rusland.

Op 16 maart krijgt de annexatie van de Krim door Rusland 97 procent van de geldig uitgebrachte stemmen. Maar het referendum is in strijd met de Oekraïense grondwet, en er is nauwelijks onafhankelijke controle. Ook de campagne was eenduidig pro-Russisch. Rondlopen met een Oekraïense vlag was zelfs ronduit gevaarlijk. De Krim-Tataren, die onder Stalin werden gedeporteerd, boycotten het referendum helemaal omdat ze de terugkeer van de Russische heersers vrezen. Maar het kan de feestvreugde niet drukken in Simferopol, de hoofdstad van het schiereiland. Premier Aksjonov is kort en krachtig: ‘Wij gaan naar huis’. Ook als ik enkele aanwezigen aanspreek, krijg ik meestal als antwoord dat ze zich weer thuis voelen.

De dag na het referendum gaat het heel snel. Ik klamp ’s ochtends vicepremier Temirgaliev aan die op weg is naar een zitting van de Opperste Raad, het lokale parlement. Als ik hem vraag wanneer de Krim lid zal worden van de Russische Federatie, antwoordt hij dat hij erop rekent dat het al binnen de week zal gebeuren. De ondervoorzitter van de Opperste Raad, het lokale parlement, legt me rond de middag uit dat meteen na de opening van de zitting de onafhankelijkheid werd uitgeroepen. Maar dit is maar een noodzakelijke stap om de Krim op te nemen in de Russische Federatie, legt hij uit. Op het moment dat ik hem spreek, vertrekken tientallen afgevaardigden in bussen. Ze vliegen naar Moskou voor een grootste toetredingsceremonie de volgende dag.

De populariteit van President Poetin is naar ongekende hoogten aan het stijgen op het moment dat hij samen met de leiders van de Krim het document ondertekent waarmee de Krim Russisch wordt. Voor vele Russen heeft hij niet alleen een historische fout rechtgezet, maar ook het Westen voor schut gezet. Rusland voelt zich weer een grootmacht. Het is duidelijk dat Rusland de Krim nooit nog zal afgeven. Poetin haalt tijdens een 50 minuten durende speech sterk uit naar het Westen en de nieuwe Oekraïense machthebbers. ‘De nieuwe leiders in Oekraïne zijn neonazi’s, Ruslandhaters en antisemieten,’ zegt hij te midden van de pracht en praal van de Kremlinpaleizen. ‘De westerse landen geloven dat ze buitengewoon en uitverkoren zijn, dat zij kunnen beslissen over het lot van de wereld en dat zij het alleen bij het rechte eind kunnen hebben.’

Toch is het op dat moment al duidelijk dat Rusland een hoge factuur zal moeten betalen voor de annexatie van de Krim. Tijdens mijn verblijf op de Krim was het me opgevallen dat het schiereiland er nog erger aan toe was dan de rest van Oekraïne. Slechte wegen, vervallen gebouwen en fabrieken, de armoede was overal zichtbaar. Zowat alles moet worden heropgebouwd. Voor de inwoners was de veel hogere Russische levensstandaard en de goed gevulde Russische schatkist natuurlijk een beter vooruitzicht op ontwikkeling dan het op de rand van het faillissement balancerende Oekraïne. Zo beloofde Rusland de bijna 700.000 gepensioneerden dat ze voortaan Russische pensioenen zouden krijgen, bijna een verdubbeling van wat ze tot dan toe kregen uitbetaald. Alleen werd daarmee een aanslag gepleegd op de Russische pensioenreserves, want die gepensioneerden hadden nooit bijgedragen aan het Russische stelsel. Ook was de Krim zeer afhankelijk van Oekraïne voor de bevoorrading van onder meer stroom en water. Alle landverbindingen lopen via Oekraïne. Rusland is alleen bereikbaar via het veer van Kertsj, dat onmogelijk alle transport kan afhandelen. Al gauw halen de Russische politici de plannen voor een gigantische brug over de straat van Kertsj weer boven water, wat ettelijke miljarden gaat kosten.

Die interne factuur wordt nog verhoogd door de sancties die het Westen afkondigt tegen Rusland. Het zijn nog geen bijtende sancties en de Russen doen er in het begin wat schertsend over. ‘Blij dat ik op de sanctielijst sta,’ laten verschillende geviseerde politici in die dagen uitdagend weten via Twitter. Maar achter de schermen beginnen de beleggers Rusland pijn te doen door met hun kapitaal naar het buitenland te trekken. De kapitaalvlucht bereikt meer 100 miljard €, wat veel meer is dan de voorgaande jaren.

Poetin was in zijn eerste twee ambtstermijnen populair geworden door te zorgen voor een aanzienlijke stijgende levenstandaard voor een brede laag van de Russen. Westerse toeristen in traditionele vakantieoorden begonnen plots te zeuren over Russische toeristen die zich onbehoorlijk gedroegen. Na de superrijken in de jaren negentig aan de Cote d’Azur en andere duurdere vakantiebestemmingen, begon nu ook de brede middenklasse te reizen. Maar als Poetin in 2012 aantreedt, werkt dat concept niet meer omdat de groei langzaam stilvalt. Rusland heeft fundamentele hervormingen nodig nadat het laag hangend fruit is geplukt. Medvedev probeerde dat in gang te zetten. Hij praatte er veel over, maar resultaten bleven uit. Hij kon en mocht niet. Poetin vreesde dat zijn verticaal systeem, waarbij alle machtslijnen uitmonden in het Kremlin, ondermijnd zouden worden door een liberalisering van de economie waarbij de rol van de overheid zou verminderen.

Poetin verscherpt in zijn derde ambtstermijn zijn nationalistische retoriek, het wordt zijn nieuwe ideologie. Hij moet als leider het Russische volk beschermen tegen interne en externe bedreigingen. Poetin zal ook een bondgenootschap sluiten met de orthodoxe kerk en de orthodoxe maatschappijwaarden gaan verdedigen. Pussy Riot en de homo’s in Rusland dragen de gevolgen.

Na de annexatie van de Krim begint een nieuwe fase in die nationalistische aanpak. Het Westen wordt door Poetin al gauw aangeduid als de grote vijand, verantwoordelijkheid voor alle kwaad dat Rusland overkomt. De hele Oekraïnepolitiek van het Kremlin ligt ook in die lijn: Rusland moet beletten dat het land lid wordt van de NAVO want anders zou de vijand oprukken tot op 500 kilometer van Moskou. De propaganda van het Kremlin gaat er via de gecontroleerde tv-zenders bij de Russen in als zoete broodjes.

In het Oosten van Oekraïne lijkt zich eerst een herhaling te zullen afspelen van het Krimscenario. Maar het Kremlin is zich intussen wat meer bewust geworden van de zwakke economische positie van Rusland en beseft dat een economische oorlog met het Westen niet is te winnen. Poetin doet er alles aan om nieuwe sancties te vermijden, ook al twijfelt er niemand aan dat er opnieuw Russische militairen actief zijn in het oosten van Oekraïne, iets wat Moskou steevast ontkent. Een goed geïnformeerde vriend van mij uit Sint-Petersburg zegt me dat Koedrin, de oud minister van financiën en nog altijd vertrouweling van Poetin, voor de president op een bierkaartje de kosten van de inlijving van Oost-Oekraïne had uitgerekend, en dat het toen ook doordrong tot Poetin dat de kost te hoog was. Moskou geeft de separatisten wel hulp, maar het is net genoeg om te overleven en tegenstand te bieden aan het Oekraïense leger, niet meer.

Die evenwichtsoefening loopt midden juli slecht af. Het neerschieten van vlucht MH17, meer dan waarschijnlijk met een Russische Boek-luchtafweerraket, maakt het Westen wakker. Er komen in geen tijd sancties die deze keer wel bijten. Vooral het afsnijden van de westerse kapitaalmarkten doet pijn. Rusland is aangewezen op westers kapitaal en veel grote Russische bedrijven hebben omvangrijke leningen openstaan in het Westen. Rusland beantwoordt de sancties door een importverbod af te kondigen op westerse groenten en fruit. Verschillende EU-landen verliezen een belangrijke afzetmarkt. Overal in Rusland kon je Belgische peren kopen.

Maar met deze maatregel schiet Rusland zich ook in eigen voet. De lokale productie stelt nauwelijks iets voor. Een perenkweker in het zuiderse Krasnodar vertelt me eind augustus dat er in Rusland geen opslagcapaciteit is om peren lang te bewaren. Daardoor moet hun productie meteen naar de markt. Het was overigens niet eenvoudig om een perenboer in Rusland te vinden, zo weinig stelt de binnenlandse productie voor. Als ik eind december in Rusland ben, vertelt een marktverkoper me dat het fruit nu vooral uit Turkije komt. Ook in de supermarkt blijft vooral geïmporteerd fruit liggen, uit niet EU-landen. De importvervanging waar het Kremlin zo graag over praat, heeft zich nog niet echt voorgedaan bij gebrek aan valabele Russische alternatieven.

Het Kremlin denkt dat het de confrontatie met het Westen kan overleven door zich meer te richten op Azië. Ook Poetin probeert net als zijn Amerikaanse collega Obama een ‘pivot to Asia’ uit te voeren. Vooral de relatie met China wordt aangehaald. Na lang onderhandelen, sluit Poetin in Peking een deal voor de levering van gas en de aanleg van een lange gaspijpleiding naar China. De overeenkomst heeft een totale waarde van meer dan 300 miljard €. Het wordt door Moskou afgeschilderd als het bewijs dat Rusland het Westen niet nodig heeft. Het is ook een niet mis te verstaan signaal aan de EU dat de richting van het gasleveringen, momenteel uitsluitend naar het westen, in de toekomst ook wel eens naar het oosten zou kunnen gaan, wat Rusland een keuze geeft.

Maar de aanleg van de gaspijpleiding zal Rusland eerst veel geld kosten (40 tot 80 miljard €) en het zal vele jaren duren voor de pijpleiding klaar is. Voorlopig blijft het effect van de deal beperkt. De drang om de banden tussen Rusland en China aan te halen, lijkt ook vaak vooral vanuit Moskou te komen. Rusland heeft China door het conflict met het Westen meer dan ooit nodig, voor China geldt dat veel minder. De Chinese buitenlandse politiek gaat in de eerste plaats uit van het Chinese belang. Peking lijkt weinig zin te hebben om de confrontatiepolitiek van Rusland tegenover het Westen over te nemen. Rusland is belangrijk als energieleverancier, maar het Westen is de cruciale afzetmarkt voor de Chinese producten. Nu Rusland ook nog eens in een diepe economische crisis terecht komt, vermindert ook het belang van Moskou voor de andere groeilanden. Een land dat grote interne problemen heeft, is meestal geen sterke speler in de wereldpolitiek.

Al na de inlijving van de Krim was de koers van de roebel langzaam afgegleden, maar vanaf september gaat het alsmaar sneller. Op zwarte dinsdag, 16 december, lijkt de bodem uit de koers van de roebel verdwenen. Op een uur tijd daalt de munt met 15 procent en bereikt even 100 roebel voor 1 €. Ter vergelijking: In augustus moest je maar 48 roebel voor 1 € betalen. Paniek haalt de Russische munt helemaal onderuit. Daarna stabiliseert de roebel enigszins op 60-65 roebel voor 1€ omdat de regering staatsbedrijven zoals Gazprom verplicht reserves in buitenlandse valuta om te zetten in roebels.

De grote onrust op de Moskouse wisselmarkt ontstond midden dit jaar toen de olieprijzen gingen dalen. Bijna de helft van de staatsbegroting wordt betaald met olie- en gasinkomsten. Rusland heeft een olieprijs nodig van 90 à 100 dollar om zijn begroting in evenwicht te houden. De dalende olieprijs, gekoppeld aan de zware westerse sancties die in juli werden goedgekeurd, fungeerden als een sloophamer op een wankel bouwwerk met een zwakke fundering. De fundamentele problemen van de Russische economie werden nu voor iedereen duidelijk: te veel gericht op export van grondstoffen, een te groot en inefficiënt overheidsapparaat dat vaak ook door en door corrupt is, weinig kansen voor kleine ondernemers vanwege de logge procedures, juridische onzekerheid door een gepolitiseerd rechterlijk apparaat, enz.

Ook hebben de westerse sancties een directe invloed op de wisselkoers. Russische bedrijven hebben bijna 500 miljard uitstaan in buitenlandse schulden. De grote Russische staatsbedrijven kunnen die schulden niet meer financieren op de westerse kapitaalmarkten en daarom kloppen ze nu aan bij de Russische centrale bank. Ze lenen roebels en kopen daarmee valuta aan, waardoor de koers van de roebel ondergraven wordt. Volgend jaar dreigt het probleem nog toe te nemen want dan moet 100 miljard € worden afgelost.

De Russische president laat het blijkbaar niet aan zijn hart komen. Op zijn jaarlijkse persconferentie in december geeft hij toe dat Rusland voor een crisis staat, maar die zal volgens hem maar maximaal twee jaar duren. Poetin kondigt geen echte maatregelen aan om de crisis te bestrijden. Hij moet zich voorlopig ook niet al te veel zorgen maken. De opiniepeilingen zijn nog altijd zeer gunstig voor hem en de Russen hebben een heel groot incasseringsvermogen. De roebelcrisis van 98 was (voorlopig) erger dan deze. Net als toen, hopen ze dat deze crisis ook wel zal overwaaien. En veel Russen gaan mee in de propaganda van het Kremlin dat alle problemen in Rusland te wijten zijn aan het Westen. We weten dat Russen bereid zijn tot grote opofferingen als ze worden aangevallen. Ook in de Tweede Wereldoorlog schaarden ze zich achter Stalin, niet omdat ze dat zo’n goede leider vonden, maar omdat hij nu eenmaal de Russische leider was die het land moest redden van de nazi’s.

Toch is deze crisis voor Poetin potentieel gevaarlijk. Dalende lonen, gekoppeld aan snel stijgende inflatie, kennen de Russen niet meer sinds Poetin aan de macht kwam. Ze gaven een deel van hun politieke vrijheid af in ruil voor meer economische vrijheid, maar die deal is nu meer dan ooit bedreigd. De betogingen van begin 2012 tegen Poetin hebben aangetoond dat een protestbeweging snel een grote omvang kan krijgen.

Wat de Russische president zal doen, is moeilijk te voorspellen. Maar afgaande op zijn State of the Nation en grote persconferentie in december, moeten we niet meteen verwachten dat hij zijn confrontatiepolitiek zal afzwakken. ‘Het Westen wil de Russische beer altijd ketenen om uiteindelijk zijn tanden en klauwen uit te trekken,’ zei hij zeer begeesterd. En een beer die zich in het nauw gedreven voelt, kan flink uithalen. We kunnen alleen maar hopen dat Poetin niet kiest voor het nachtmerriescenario: de economische en politieke confrontatie omzetten in een militaire confrontatie. Vooral in de Baltische landen leeft die vrees. Niet voor een massale inval van het Russische leger, maar voor een volgende stap in de hybride oorlogsvoering van het Kremlin. Wat gaat de NAVO doen als plots zoals op de Krim ‘groene mannetjes’ in Estland opduiken zogezegd om de Russische inwoners te beschermen? Artikel 5, een aanval op een bondgenoot is een aanval op allen, inroepen en een escalatie riskeren met een nucleaire grootmacht? Of een oogje dichtknijpen omdat op de uniformen geen insignes te zien zijn?

Hopelijk wint uiteindelijk de rede en maken we geen herhaling mee van de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog, die uiteindelijk ook is begonnen door een strijd om invloedssferen.

(Jan Balliauw is buitenlandverslaggever bij VRT-nieuws en Rusland-specialist)