Franciscus en zijn kerk: werk in uitvoering - André Vermeulen

Een jaar en negen maanden nadat hij paus werd, leeft Franciscus nog altijd volgens zijn naamkeuze: niet in het pauselijke appartement waar zijn voorgangers de laatste 110 jaar resideerden, maar in het niet bijzonder luxueuze gastenverblijf Santa Marta. Daar woont hij in twee sobere kamers.
analyse
Analyse

Bankhervorming

Bij de van Franciscus verwachte hervormingen vallen die bij de bank van Vaticaan (het ‘Instituut voor religieuze Werken’) tot nu toe het meest op. De bank houdt zich voortaan aan de internationale bankregels. Zo verscheen er onder Franciscus voor het eerst (!) een jaarrapport. En dat was zelfs gecontroleerd door het internationale auditbureau KPMG. Op zoek naar meer transparantie, heeft de Australische kardinaal George Pell de financiën van de verschillende departementen van het Vaticaan doorgelicht en daar is hij enkele honderden miljoenen euro op het spoor gekomen. Een soort zwarte kassen eigenlijk. Met die praktijk is nu komaf gemaakt.

Kindermisbruik

Net als zijn voorganger heeft Franciscus zijn verontschuldigingen aangeboden bij slachtoffers van kindermisbruik door katholieke geestelijken. Maar er is meer: voor het eerst verschijnt ook een hooggeplaatste geestelijke, een aartsbisschop die gezant was van het Vaticaan in de Dominicaanse Republiek, voor een Vaticaanse rechtbank voor misbruik van minderjarigen. En er wordt ook werk gemaakt van preventie: zo zal het internationale centrum ter bescherming van het kind dat vanuit Rome werkt (onder leiding van de Vlaamse theologe Karlijn Demasure) zorgen voor de vorming van de rectoren van seminaries overal ter wereld.

Maffia

Bij het begin van de zomer heeft Franciscus nog voor een andere meer-dan-alleen-stijl-breuk gezorgd: op bezoek in Calabrië heeft hij de maffia strenger veroordeeld dan al zijn voorgangers. Hij heeft de maffiosi ook geëxcommuniceerd. In onze ogen mogelijk een formaliteit, maar voor de vaak heel ‘katholieke’ maffiawereld vast een klap.

Diplomaat

Het is pas duidelijk geworden laat in de maand december, maar Franciscus heeft ook een cruciale rol gespeeld in de grootste stap die in een halve eeuw is gezet in de kwestie Cuba-Verenigde Staten. Franciscus heeft in maart een uur lang een diep en enthousiasmerend privégesprek gehad met president Obama, op het Vaticaan. Het klikte en hun ministers van buitenlandse zaken, John Kerry en Pietro Parolin hebben constant vervolgoverleg gepleegd. Er is ook topoverleg geweest tussen Cubaanse en Amerikaanse diplomaten op het Vaticaan, ver van de schijnwerpers, met Parolin (kenner van Latijns-Amerika, tot 2013 pauselijke nuntius in Venezuela) als bemiddelaar. Net vóór de zomer schreef Franciscus ook nog twee brieven, één aan Barack Obama en één aan Raúl Castro. Daarin suggereerde hij naar verluidt concrete ideeën voor stappen “ter ontdooiing van de relaties”, zoals de vrijlating van de resterende drie van de Cuban Five (opgesloten in de VS), in ruil voor twee spionnen in de cel in Cuba. En zo geschiedde.

Synode over het gezin

De synode over het gezin is niet helemaal verlopen zoals Franciscus het had gewild, maar misschien wel zoals hij had verwacht: voorstellen over het meer openstellen van de Kerk voor homo’s en gescheiden en ongehuwd samenwonende mensen (ook verdedigd in een open brief van de Antwerpse bisschop Johan Bonny) kregen meer dan de helft van de stemmen. Maar niet de twee derden die nodig waren om ze officieel op de lijst te zetten van discussiethema’s in de aanloop naar de vervolgsynode. Franciscus heeft er wel voor gezorgd dat de teksten daarover toch in het synodeverslag zijn opgenomen, waardoor ze mee op tafel mogen komen nu in alle landen apart voort wordt gediscussieerd. De paus heeft het overigens al laten verstaan: hijzélf neemt na de volgende synode (najaar 2015) de beslissingen.

Franciscus houdt zijn gelovigen geen hoogdravende theologische beschouwingen voor. Hij is de parochiepriester, de herder, die zoveel mogelijk mensen welkom wil heten in de Kerk. Ook op dat vlak lijkt hij exact het tegengestelde van de vorige paus, Benedictus de zestiende: die leek liever voor een kleine Kerk te gaan van gelovigen die allemaal van hetzelfde overtuigd waren, liever dan verschillende meningen te tolereren en de mensen met die meningen warm welkom te heten. Franciscus beklemtoont de vreugde van het evangelie in plaats van het evangelie als strafwetboek. Hij pleit voor openheid voor de buitenwereld in plaats van angst voor die buitenwereld.

Kerstboodschap

De grootste verrassing bewaarde Franciscus voor zijn kerstboodschap aan de kardinalen en de bisschoppen van de curie. Hij had het over vijftien ziektes waaraan sommigen in de curie lijden, onder meer hebzucht, machtsmisbruik, geroddel, vleierij, kliekjesvorming, grootheidswaanzin en het aanhangen van kille bureaucratie. Voel jullie vooral niet onsterfelijk en onmisbaar, zei de paus: bezoek eens een kerkhof, daar liggen nogal wat onsterfelijken begraven. En voor wie zichzelf te ernstig neemt had hij een goeie raad: humor helpt!

De strenge kerstboodschap was meer dan een aansporing tot individueel gewetensonderzoek. Franciscus besefte ongetwijfeld goed dat camera’s de hele wereld informeerden over hoe hij over een deel van zijn toppersoneel denkt. Het verplicht hem des te meer om dit pad te blijven volgen.

Toekomst van de kerk

Franciscus gaat - alvast in woorden zonder veel omwegen - voor een katholieke kerk met een andere cultuur. Geen machtskerk van pracht en praal, maar een kerk die in de eerste plaats aan de armen denkt. Mogelijk heeft de paus haast: hij heeft al enkele keren over zaken–niet-zo-ver –in-de-toekomst, gezegd dat hij er dan niet meer zal zijn. Wat dat ook mag betekenen. Of Franciscus in zijn opzet slaagt, hangt uiteraard ook af van hoe lang hij paus blijft. Hoeveel kardinalen die Jorge Bergoglio in het conclaaf tot paus hebben verkozen, zouden dit verwacht hebben, en hoeveel zouden er intussen ongelukkig zijn met de weg die hij nu volgt? Feit is dat de grote meerderheid van de kardinalen tijdens het conclaaf wel bewust voor verandering koos. Ze kozen iemand die buiten het machtscentrum van het Vaticaan stond, iemand die vrij radicaal anders blijkt te denken dan de top van het Vaticaan gewoon was, en vast nog deels is.

Agenda 2015

In het najaar van 2015 komt er een vervolg op de synode over het gezin. In de maanden daarvoor worden de thema’s uit het verslag van de synode van oktober 2014 in elk land afzonderlijk besproken. Op het Vaticaan zelf zou in de maanden januari en februari al heel wat duidelijker kunnen worden: in februari vergadert Franciscus weer met de 8 kardinalen die de pauselijke adviesraad vormen. Ze geven hem in de eerste plaats advies over de hervorming van de curie. Meteen na die bijeenkomst vindt een zogenaamd consistorie plaats: alle kardinalen zijn dan welkom in Rome voor informatie over de stand van zaken van de hervormingen die Franciscus wil doorvoeren. En aansluitend ‘creëert’ hij nieuwe kardinalen.

Nieuwe kardinalen

Het is al vaak gezegd: door te kiezen voor nieuwe kardinalen die in zijn lijn denken, kan Franciscus de steun voor zijn ideeën onder de kardinalen een stevige duw geven. Op veertien februari komen er wellicht (maar) tien à twaalf nieuwe kardinalen bij, tenminste als Franciscus niet boven de honderdtwintig stemgerechtigde (min-tachtigjarige) kardinalen wil uitkomen. Het maximum van honderdtwintig is ingevoerd door paus Paulus de zesde. Maar Franciscus hoeft dat niet per se te respecteren.

Begin 2014 benoemde Franciscus zijn eerste negentien kardinalen. Zijn keuze was redelijk verrassend. Hij creëerde kardinalen op plaatsen die er tevoren nooit één hadden, zoals Ouagadougou (Burkina Faso) en net niet op plaatsen die er altijd al één hadden, zoals Venetië. Onze aartsbisschop Léonard werd toen geen kardinaal. En hij wordt dat allicht nooit: in mei wil hij zoals gepland met pensioen. Paus Franciscus zal deze ‘man van Benedictus’ vast graag een rustige oude dag gunnen… en hem snel vervangen door iemand die meer een ‘man van Franciscus’ is. Maar die is dan voorlopig nog geen stemgerechtigde kardinaal natuurlijk.

Kort na Driekoningen (zes januari) maakt Franciscus de lijst bekend van nieuwe kardinalen die hij op veertien februari ‘in dienst wil nemen’.

Meest gelezen