Het jaar dat het licht bijna uitging - Luc Pauwels

En dus niet: de tweede stillegging van de kernreactoren Doel 3 en Tihange 2 vanwege twijfels over de scheurtjes in de reactorvaten. Ook niet de onverwachtse sabotagedaad in Doel 4 begin augustus. Want in Doel 4 raakte een machine stuk. Een grote en unieke machine weliswaar, maar één die vervangen kon worden. Doel 4 zou opnieuw opstarten. Vraag was alleen wanneer.

Maar de steenkoolcentrale van Mol, die zal nooit meer opstarten. Net als die in Ruien: gesloten en binnenkort af te breken. Of de stroomcentrale in Kalloo: ook dit jaar gedynamiteerd. Of de steenkoolcentrale Les Awirs 5 in Luik: dicht. De gascentrale van Seraing: dicht, die van E.ON bij de Verbrande Brug in Vilvoorde: gesloten, vorig jaar. En er zitten er nóg aan te komen: de stoom- en gascentrale in Drogenbos: intentie tot sluiting, of ombouw met capaciteitsvermindering, die van Herdersbrug in Dudzele: intentie tot sluiting of verkleining.

Sinds tien jaar is in ons land een radicale ontmanteling van het stroomproductiepark aan de gang. Grote, klassieke centrales verdwijnen en er komt amper iets in de plaats dat dag en nacht, onafhankelijk van wind en zon, stroom kan leveren.

Het is precies die afbraak van de klassieke stroomcentrales die onze stroomvoorziening al jaren in onevenwicht brengt. De incidenten met de kernreactoren zijn gewoon de extra tik die de balans helemaal heeft doen overslaan naar een echt stroomtekort.

2014 verdient de twijfelachtige eer dat dit probleem nu ook onder de publieke aandacht is gekomen. Een oude draak die al eens dreigend op de loer lag tijdens de koudegolf van februari 2012, maar nu gevaarlijker dan ooit opnieuw de kop opsteekt.

Met als breekpunt dus het onverwachte vastlopen van de stoomturbine in Doel 4. Omdat iemand opzettelijk de koel- en smeerolie liet weglopen. 65.000 liter geëvacueerd op amper een half uur tijd.

Voor de technici van Electrabel begrepen dat het hier niet om een olielek ging, maar om het moedwillig laten leeglopen van de machineolie naar een ondergronds opslagbekken, was de stoomturbine al vastgelopen. Ook al met donderend geraas: naar verluidt waren de trillingen over de hele kerncentrale te voelen. Logisch: een machine van 50 meter lang met een doorsnede van 5,7 meter, een gewicht van 1.500 ton (10 lege jumbojets!), die rondspint met ruim 1.600 kilometer per uur en op volle kracht plots al haar olie verliest, die maakt brokken. Net zoals een auto waarbij op volle snelheid plots het oliecarter leegloopt: dat is fataal voor het motorblok. Alleen is dit “motorblok” veel groter, én de snelheid veel hoger: de turbine raakte geblokkeerd toen ze nog 400 omwentelingen per minuut maakte. De toppen van de langste turbinebladen zoefden nog rond met 430 kilometer per uur om dan plots abrupt te stoppen. Dat is alsof een vliegtuig tegen een berg aanvliegt. Alleen was het hier niet één vliegtuig: het waren er tien. Tien jumbojets.

De schade was dan ook enorm: na een week werd het duidelijk dat Doel 4 tot het eind van het jaar uit zou liggen. Het einde van het jaar, dat is het begin van de winter.

De winter, waar met de koude en donkere dagen het stroomverbruik het hoogste is. De winter waarin volgens de wet op de kernuitstap ook de oudste kerncentrale Doel 1 dicht moet. En waarin we het zo goed als zeker ook zonder de scheurtjescentrales Doel 3 en Tihange 2 moeten stellen. Plus dus nog de afgebroken klassieke steenkool- en gascentrales, waarbij de afgelopen twee jaar bijna 1.300 megawatt aan vermogen verdween.

In totaal zouden we dus komende winter met 4.800 megawatt minder moeten doorspartelen. Daartegenover staat amper 800 megawatt strategische reserve bijeengeschraapt door toenmalig staatssecretaris van Energie Melchior Wathelet. Die verbood namelijk dat de centrales van Seraing en Vilvoorde ook echt dichtgingen en verplichtte de eigenaars E.ON en GDF-Luminus hun centrales om te bouwen tot piekeenheden: centrales die je heel snel kan opstarten wanneer een stroomtekort dreigt.

De piekcentrales waren trouwens alleen bedoeld om Doel 1 en Doel 2 (eind 2015 ook dicht!) te vervangen. Om de onbeschikbaarheid van drie van onze grootste kerncentrales het hoofd te bieden, schieten ze hopeloos te kort. Conclusie: bij een ernstige koudegolf in december ging ons land regelrecht naar stroomonderbrekingen.

En dus werden de noodafschakelplannen waarbij gemeenten op momenten van stroomtekorten tijdelijk zonder stroom zouden worden gezet, ineens geen theoretische oefening meer, maar een ontnuchterende realiteit.

Begin september ontvouwde toenmalig staatssecretaris voor Energie Melchior Wathelet officieel de noodprocedures en kregen we echt te zien of we in het donker zouden zitten. En die kans bleek redelijk groot: bij een serieus winteroffensief zouden 221 Vlaamse gemeenten getroffen kunnen worden door een tijdelijke stroomonderbreking, 's avonds tussen 5 en 8 uur. 221 van de 308 gemeenten.

Waarmee we eigenlijk een halve eeuw teruggekatapulteerd werden - naar de jaren 60, voor de komst van de kerncentrales - toen dorpen regelmatig het licht zagen uitvallen. Het leek onwezenlijk absurd, zeker voor een moderne industriestaat.

Maar we konden zelf ook bijdragen aan de oplossing van die absurditeit: door met z'n allen minder stroom te gaan gebruiken. Want ook dat was onderdeel van het actieplan tegen stroomuitval: met een echte overheidscampagne “off-on”. Besparingstips allerhande - niet koken, of eenpansgerechten maken, waakstanden uitzetten, ledlampjes gebruiken, wasmachines niet tussen 17 uur en 20 uur, niet strijken... -, adviezen om je gedrag te veranderen, zelfs een dagelijkse stroombarometer in het weerbericht: ze moesten de bevolking duidelijk maken dat stroom niet zomaar een vanzelfsprekendheid is, maar een kostbaar (en nu dus zelfs schaars!) goed waar we zeer bewust en spaarzaam mee moeten omgaan.

Dat is wellicht het grootste pluspunt van deze bijna-crisissituatie: dat we met z'n allen misschien verantwoordelijker en spaarzamer met onze elektriciteit zullen omspringen.

We moeten dus wat meer in eigen boezem kijken, maar dat doen de beleidsmensen best ook. Want misschien ligt bij hen wel een van de hoofdoorzaken van onze mogelijke stroomellende: het weifelende, falende stroombeleid van de voorbije tien jaar.

In 2003 besliste de regering-Verhofstadt I namelijk tot de wet op de kernuitstap: alle kerncentrales moesten na 40 jaar dicht, te beginnen met de oudste: Doel 1, Doel 2 en Tihange 1 in 2015. Maar al van bij het begin liep het al fout, omdat in de wet een achterpoort van formaat werd gemetseld: de kerncentrales moesten dicht, tenzij... de bevoorradingszekerheid in het gedrang kwam.

Een fatale clausule. Ze deed alle concurrenten van Electrabel terugdeinzen om honderden miljoenen te besteden aan nieuwe centrales. Want iedereen wist sowieso dat die centrales geen kans maakten tegen de spotgoedkope stroom van de afgeschreven kernreactoren. Zolang het dus niet duidelijk was of de kerncentrales definitief en onherroepelijk zouden sluiten, bleef de Belgische energiemarkt muurvast zitten.

En die duidelijkheid kwam er dus niet: in tien jaar tijd namen de verschillende regeringen maar liefst vijf bochten in hun kernenergiebeleid. Doel 1 en 2 en Tihange 1 gingen eerst dicht, dan weer niet, dan weer wel, dan gingen alleen Doel 1 en 2 dicht en Tihange 1 niet. En nu blijven Doel 1 en Doel 2 tóch open, samen met Tihange 1.

Tien jaar lang lieten onze regeringen een stroom aan verwarrende en tegenstrijdige signalen op de markt los. Niet alleen over de toekomstplannen met de kerncentrales, maar ook over de keuze voor de alternatieve technologieën. Steenkool? Gas? Biomassa? Wind? Zon? Het was nooit duidelijk. Zo wilde energiereus E.ON een grote steenkoolcentrale in de haven van Antwerpen bouwen. Van de federale energieminister mocht het, maar de Vlaamse energieminister was radicaal tegen. E.ON gaf het project uiteindelijk op.

Uiteindelijk, in 2013, bleek welke alternatieve energiemix onze overheden nu eigenlijk voor ogen hadden: groene stroom, aangevuld met nieuwe flexibele, gasgestookte stroomcentrales. Die laatste kan je erg makkelijk aan- en uitzetten om de dalen en pieken in de groenestroomproductie op te vangen. Want groene stroom is vooral afhankelijk van wind en zon én ons grillige, onvoorspelbare weer. Groene stroom is er dus niet altijd wanneer je hem nodig hebt en moet worden aangevuld met centrales die dan wel op een heel snelle manier stroom kunnen leveren: de gascentrales.

Maar intussen was er dus een decennium voorbijgegaan, waarin er amper iets was gebeurd. Niet echt een voorbeeld van een vooruitziend beleid, zeker als je weet dat de helft van de Belgische elektriciteit uit nucleaire centrales komt en je minstens een twaalftal nieuwe gasgestookte centrales nodig hebt om die te vervangen. Die centrales bouwen, kost tijd en vooral ook geld - makkelijk een half miljard euro -, geld dat je alleen uitgeeft in een stabiel investeringsklimaat. Maar dat klimaat schep je alleen wanneer er een duidelijke beleidsvisie is, met een klare keuze voor een bepaalde energiebron en zekerheid op lange termijn.

Gevolg: in plaats van de twaalf gasgestookte centrales kwamen er amper 2... in tien jaar tijd. Dan nog onder impuls van grote elektriciteit verbruikende bedrijven (BASF en Tessenderlo Chemie), die als partners op de eerste rij stonden om de stroom af te nemen. Gewone “publieke” centrales kwamen er helemaal niet. En de twee hypermoderne gasgestookte centrales bij BASF en Tessenderlo Chemie liggen meer stil dan hen lief is, want het gas is gewoon te duur om concurrentiële stroom te maken. Om hoorndol van te worden.

En niet alleen de concurrenten van Electrabel werden er hoorndol van, maar ook Electrabel zelf. In de overtuiging dat Doel 1 en Doel 2 in 2015 toch dicht moesten, legde het zijn investeringen in de kerncentrales stil: brandstof werd niet meer besteld, grote aanpassingen en moderniseringen stopgezet, wisselstukken niet langer aangekocht... tot de regering-Michel dus besliste dat de twee kernreactoren toch nog tien jaar langer moesten draaien. Amper een paar maanden voor de eerste zou sluiten.

Electrabel moet nu in een recordtijd minstens 700 miljoen euro investeringsgeld zien te vinden om de twee oude kernreactoren op te knappen en van brandstof te voorzien. En zelfs als dat geld uit de hemel zou vallen, kunnen de kernreactoren niet zomaar een doorstart maken.

Onder meer omdat de brandstof op is. Die bijbestellen is niet zo simpel:kernsplijtingselementen haal je nu eenmaal niet zomaar uit een rek in een supermarkt. De brandstofelementen zijn unieke stukken, die op maat moeten worden gemaakt. Zeker de elementen van Doel 1 en Doel 2: dat zijn vrij kleine reactoren waarvan er maar heel weinig zijn gebouwd. Ze werken met kortere brandstofstaven, die sowieso al een aparte productie vereisen.

Het kan makkelijk een jaar duren eer de brandstofelementen zijn geleverd: in februari zullen ze er alleszins niet zijn en zal Doel 1 onherroepelijk moeten worden stilgelegd. Een laat winteroffensief eind februari, begin maart, zoals twee jaar geleden, dreigt ons land dan echt in het donker te storten.

Want ook extra import van stroom zal ons niet redden, omdat we niet genoeg hoogspanningslijnen hebben. Hoogspanningsnetbeheerder Elia doet er alles aan om de lijnen te optimaliseren en probeert overeenkomsten te maken met de netbeheerders van onze buurlanden om toch zoveel mogelijk stroom naar België te sturen wanneer het net hier dreigt in te storten. Die overeenkomsten hebben hun prijs, natuurlijk. En zelfs al deze maatregelen zullen vermoedelijk niet volstaan wanneer het stenen uit de grond begint te vriezen.

Er is dus dringend een ander energiebeleid nodig, een beleid met visie, een beleid op lange termijn. Een energiepact. De ploeg-Michel heeft het alvast in haar regeerakkoord staan.

Maar dat energiepact zal dus geld kosten: onze stroomfacturen zullen onvermijdelijk stijgen. Door de subsidies aan de groene stroom alleen al met tientallen procenten, maar ook door de bouw van nieuwe centrales en de kosten om extra hoogspanningslijnen aan te leggen.

We zullen dus moeten betalen voor een stroomlandschap dat revolutionair aan het veranderen is. Maar eenmaal de revolutie volbracht, heeft ons land (en bij uitbreiding heel Europa) mogelijk een energielandschap dat model kan staan voor de rest van de wereld: duurzaam, met een intelligente mix van verschillende stroombronnen, op de weg naar 100% groene stroom én flexibel aangestuurd door slimme netten.

En die inspanningen blijven nodig. Want ook komende winters kondigen zich alarmerend aan, met ernstige risico's op stroomtekorten. Zelfs al is Electrabel erin geslaagd Doel 4 in een recordtijd te herstellen, en zal 2014 het jaar worden waarin het licht net niet uitging.

(Luc Pauwels is energiespecialist bij VRT Nieuws.)