Oude grenzen in het Midden-Oosten onder vuur - Jos De Greef

De snelle opkomst van de extremistische moslimgroep ISIS lijkt de grens tussen Syrië en Irak uit te vagen. Ook elders in de moslimwereld staan staatsgrenzen -die vaak dateren uit de koloniale periode- onder druk.
analyse
Analyse

Dat "onder vuur liggen" kunt u letterlijk nemen. De "Islamitische Staat in Irak en Syrië" (ISIS) had eerder al het oosten van Syrië onder de voet gelopen en begin dit jaar kwamen daar grote delen van de West-Iraakse provincie Anbar bij met steden als Fallujah en Ramadi.

Met een "blitz-offensief" heeft ISIS nu ook Mosul -de tweede stad van Irak- en Tikrit veroverd en staat de groep niet ver van de Iraakse hoofstad Bagdad. Doorstoten naar Bagdad en het sjiitische zuiden van Irak is wellicht onrealistisch, maar ISIS kan en wil nog wel andere kanten op. Zo hebben de rebellen hun controle over het westen van Irak uitgebreid en dan vooral het grensgebied met Syrië en Jordanië. Met de verovering van grensposten zijn de bezette delen in Syrië en Irak de facto samengevoegd tot het "kalifaat" waar ISIS van droomt. 

Nu zijn er in de islamwereld nog wel meer grenzen die onder vuur liggen. Recent verloor Mali in Noord-Afrika letterlijk het noorden, eerst aan de Toearegs, dan aan moslimextremisten tot Franse troepen er orde op zaken kwamen stellen. Ook Libië lijkt opnieuw uiteen te vallen in zijn drie samenstellende delen Tripolitanië in het westen, Cyrenaïca in het oosten en de Fezzan in het zuiden. Elders in Afrika scheurde Zuid-Soedan zich af van Soedan en keerden Puntland en Somaliland eerde het chaotische Somalië de rug toe.

Meer naar het oosten lijkt Pakistan een staat zonder veel historische basis en meer bepaald is de "Durand Line" die de Britten in 1894 als grens met Afghanistan oplegden, totaal onlogisch en deels de oorzaak van veel problemen in Pakistan. Dat Afghaans-Pakistaanse grensgebied met conservatieve Pashtuns is overigens een broeinest van extremistische taliban aan beide kanten. 

What's in a name?

ISIS of "Ad-Dawlah al-Islamiyah fi al-Iraq wa al-Sham" wordt vaak omschreven als "Islamitische Staat in Irak en Syrië", maar dat klopt niet helemaal. Al-Sham kan staan voor Damascus, voor Syrië, maar bij uitbreiding ook voor wat we met een oud, maar mooi woord "de Levant" noemen, het hele Nabije Oosten.

De groep wil een strikt islamitisch en vooral soennitisch emiraat of "kalifaat" oprichten in de hele regio, dus over de grenzen heen. Dat is dus niet enkel beperkt tot Irak en Syrië, maar dan komen ook Jordanië, Libanon, Palestina en Israël als potentieel strijdtoneel van ISIS in het vizier. Hoe veel verder de ambitie van ISIS reikt, valt af te wachten.

Wel wil de groep dus de huidige grenzen in het Nabije Oosten uitvagen. Dat past in de terugkeer naar een vorm van het oude Arabische moslimrijk van de eerste eeuwen na de profeet Mohammed, de rijken van de Ummayyaden- en de Abbassieden-kaliefen die heersten over de hele islamwereld. ISIS zal het wellicht geen toeval vinden dat het net in die periode was dat de islamitische cultuur een van de meest toonaangevende van de wereld was. Dat die cultuur toen bloeide op een pre-islamitische en hellenistisch fundament, zal ISIS wellicht niet benadrukken.

Kloppen de grenzen wel?

Nu heeft ISIS ergens wel een punt: veel grenzen in de regio zijn kunstmatig. Er zijn wel echt historische entiteiten zoals Egypte, Perzië, Tunesië en Marokko, maar veel grenzen in de regio zijn veelal het gevolg van Brits-Franse bric-à-brac kort na de Eerste Wereldoorlog.

Zo werden  Irak en Jordanië in 1921 door de Britten uitgevonden om de Arabische bondgenoten uit WO-1 te compenseren voor niet nagekomen beloftes in de strijd tegen het Turks-Ottomaanse rijk dat tot dat toe het Nabije Oosten had gedomineerd.

Irak ontstond toen door het bijeenvoegen van drie Ottomaanse provincies of "vilayets" : Mosul met de Koerden, Bagdad met de soennieten en Basra in het zuiden met de sjiieten. En dat terwijl het soennitische noorden van Irak met Mosul historisch veel nauwer aansloot bij Syrië dan bij de rest van Irak. Dat wreekt zich nu een beetje. Libanon werd door de Fransen uitgekerfd om de maronitische christenen te beschermen en de Britten wisten zich decennia lang geen raad met Palestina tot ze in 1948 vertrokken en Joden en Palestijnen hun oorlogen lieten uitvechten, waaruit dan Israël is voortgekomen.

Arabische eenheid blijft een mythe

Nu is ISIS niet de eerste die de "door het Westen getrokken grenzen" wil uitvlakken. In de jaren 50 en 60 wou het pan-Arabisch nationalisme van Nasser in Egypte en de Baath-partijen in Syrië en Irak dat al en even was er een Verenigde Arabische Republiek (VAR) tussen Egypte en Syrië tot een Syrische staatsgreep in 1961 een punt achter zette achter die "Egyptische kolonisatie".

Blijkbaar is er in de loop der jaren voldoende lokale identiteit in een aantal van die landen gegroeid en willen de lokale elites -welke ideologie ze ook hebben- niet onderdoen voor elites uit andere delen van de Arabische wereld. Dat is ook niet nieuw, ook de eenheid van Syrië en Egypte onder de veldheer Saladin in de 12e eeuw overleefde de stichter niet lang.

Een meer succesvolle poging waren de vier eeuwen waarin het Turks-Ottomaanse rijk (1516-1917) de scepter zwaaide over het Nabije Oosten en Noord-Afrika (minus Marokko). Die eenheid kwam en bleef er onder militaire dwang, maar tegelijk betrokken de Ottomanen met succes de lokale elites bij het bestuur van hun onderscheiden provincies. Pas na Brits gestook in 1916 kwamen de Arabische stammen in opstand tegen de Turken. De regio lijkt nog altijd niet bekomen van het verdwijnen van die eenheid en de meer recente inval in Irak in 2003 heeft ook niet echt de stabiliteit bevorderd.

Toch moeten we ook niet alle ellende aan die "Westerse grenzen" wijten. Er zijn voldoende lokale breuklijnen (stammenconflicten, etnische spanningen tussen Arabieren,Turken, Iraniërs en Koerden; religieuze verscheurdheid tussen sjiieten, soennieten, joden, christenen, druzen en anderen) om het Nabije Oosten tot een kruitvat te maken.

Meest gelezen