De 5 boeken die het leven van Sven Gatz hebben veranderd

Vorige week was het de laatste ministerraad voor de zomer en naar jaarlijkse gewoonte gaf minister van Cultuur Sven Gatz (Open VLD) enkele boeken cadeau aan zijn collega’s. Na strips en romans, koos hij dit jaar voor gedichtenbundels. "Of het hun dada is, weet ik niet. Ik ken mijn collega’s daarvoor niet goed genoeg om hun smaken te kennen. Maar er zit hier en daar wel een kleine knipoog in verscholen. Wat ze ermee doen, dat zal je hen zelf moeten vragen."

Iemand een boek schenken, doet Gatz eigenlijk vrij weinig. "Ik praat er wel geregeld over met mijn vrienden. Wij zijn sportieve intellectuelen: iedere zondagmorgen raden wij elkaar op de fiets enkele boeken aan." Lezen is voor Gatz voornamelijk een overgangsritueel voor het slapengaan. "Op dat moment geniet ik het meest. Maar nog veel beter: lezen in een hangmatige toestand op een dag zonder begin en zonder einde. Dat is puur genieten."

Sebastian Haffner is vooral gekend van het boek "Kanttekeningen bij Hitler". Toen de auteur in 1999 stierf, vond men het nooit gepubliceerde manuscript "Geschichte eines Deutschen – Die Erinnerungen 1914-1933". Het bleek uiteindelijk een dagboek te zijn waarin Haffner de Duitse samenleving van in zijn jeugd analyseert. Het enthousiasme voor de Eerste Wereldoorlog, het onbegrip voor de Vrede van Versailles en de totale politieke en maatschappelijke ontreddering waardoor de nazi’s aan de macht konden komen: alles vertelt hij vanuit zijn persoonlijke emotie.

Het feit dat Haffner een journalist, historicus én een schrijver is, intrigeert Gatz. "Hij kan ingewikkelde onderwerpen op een gevatte, bevattelijke en historisch accurate manier brengen. Aan de hand van een gesprek met vier à vijf vrienden, onder wie de helft Hitler symboliseert als de toekomst en de andere helft de Führer verafschuwt, toont hij aan hoe een mensenleven door zo’n grote invloeden kan worden verwrongen."

De verteltrant van Haffner heeft Gatz ertoe aangezet om dat als zijn uitgangspunt te nemen voor zijn boek "Bastaard" uit 2008. "Haffner vertelt niet alleen de geschiedenis van buitenaf, maar ook van binnenin. Dat gebeurt uiterst zelden en dat snijpunt maakt het zo boeiend."

Gatz heeft een niet te ontkennen fascinatie voor de Eerste en Tweede Wereldoorlog. "Wil" van Jeroen Olyslaegers kon Gatz helemaal meeslepen. Het verhaal gaat over een dichter in wording, Wilfried Wils, die tijdens de bezetting als hulpagent in Antwerpen werkt. Zijn mentor wil alle joden vernietigen, maar Wils wordt verliefd op de mooie Yvette van wie haar broer juist zijn nek uitsteekt voor de joden. Gevangen tussen twee werelden probeert Wils te overleven. "Zijn wij mensen met een vrije wil en hoe vrij kunnen wij ons leven hoogstpersoonlijk zelf bepalen? Dergelijke situatie wordt in dit boek in een "Louis Paul Booniaanse" schrijfstijl ontzettend goed omschreven."

De eerste keer dat Gatz met dit moreel vraagstuk werd geconfronteerd, was tijdens een discussie met zijn vader die geschiedenisleraar was. "Hij bracht mij aan het verstand dat ik niet te zeker mocht zijn over wat ik wel of niet zou hebben gedaan in een situatie die vijftig jaar eerder plaatsvond. Misschien zat je wel aan het oostfront, zei hij. Op een x aantal momenten in je leven heb je nooit een hele of een halve keuze, maar ben je ook deels de speelbal van de omstandigheden."

En dat vraagstuk is volgens Gatz nu meer van tel dan tien jaar geleden. Hoe springen we om met de klimaatopwarming? En hoe gaan we ons gedragen in een open of gesloten samenleving?

Philippe Van Cauteren, artistiek directeur van het Gentse S.M.A.K., verplichtte Gatz om “De barbaren” te lezen. “En in feite zou iedere cultuur- of cultuurbeleidsliefhebber dat moeten doen.” Baricco plaatst in een historisch perspectief hoe onze videocultuur is veranderd en bepaald door de eveneens evoluerende samenleving. "Maar je mag het niet tot een wanhoop drijven."

Zo toont Baricco aan dat het niet klopt dat het leesgedrag van de Europeaan is veranderd. "Het is historisch niet juist dat er vroeger meer en betere boeken werden gelezen. Kijk naar Italietta: het was alleen de bourgeoisie die boeken las, de rest niet. Je kan het vergelijken met een spiegelei. De dooier is nog steeds hetzelfde: het aantal mensen dat het betere boek lezen, is niet toegenomen. Maar de hoeveelheid mensen die online of vluchtig iets lezen, wel."

Wat er volgens Baricco, en dus volgens Gatz, toch is veranderd, is de intrinsieke waarde van kunst of cultuur in zijn geheel. "In de romantiek van de 19e eeuw heeft men beslist dat dingen een ziel hebben." Zo had een schilderij een hogere intrinsieke waarde dan een boek. Er was een rangorde. "Mensen kijken nu niet meer in de diepte, maar blijven op de oppervlakte en zoeken naar verbanden tussen verscheidene kunstvormen."

"De Graanrepubliek" geeft de honderdjarige geschiedenis van het Groninger boerenland weer. Voor Gatz toont dit boek meer de opbouw van de Europese politiek aan: waarom is er zo’n rijkelijk gesubsidieerd Europees landbouwbeleid? "Dat komt door de hongersnood na de Tweede Wereldoorlog."

Frank Westerman beschrijft in dit boek hoe een Europees beleid op individuele ervaringen kan zijn gebaseerd, maar de auteur geeft ook aan dat de politieke hype om vruchtbare grond terug te geven aan de natuur te geromantiseerd is. "Je kan niet verwachten dat families terug compleet zelfvoorzienend zullen worden op vlak van voedsel. Er moet een evenwicht zijn tussen industriële machines en de nieuwe ecologische trend van vandaag."

"Ik hou van een non-fictieboek dat niet gaat over de particuliere feiten, maar dat universeler is. Een boek dat niet over de termieten gaat, maar over de plaag. Dit boek gaat dus niet over Groningen, maar over een breder onderwerp dat meer op de achtergrond ligt."

Gatz ontmoette Vlaminck persoonlijk in de academie in Gent. Toen kreeg hij zijn boek "Suikerspin". "Ik ga altijd automatisch naar de non-fictieafdeling, maar dit werk liet me inzien dat ik mezelf soms meer in die fictierichting moet duwen."

"Suikerspin" toont een van de meest gruwelijke en meedogenloze fenomenen op de kermis aan in het begin van de 20e eeuw: Siamese tweelingen worden als curiosa tentoongesteld door de voorvader van vier generaties foorkramers. Honderd jaar later zijn de gevolgen hiervan nog steeds merkbaar en volg je de teloorgang van een ruziënde familie.

"Dit werk heeft nooit de toppen van de boekenlijsten bereikt, maar is wel vijf a tien jaar lang duizenden exemplaren blijven verkopen. Puur door mond-aan-mondreclame. Een boek dat door zijn eigen kracht blijft voortleven, vind ik heel bijzonder."